Bazyliszek – garść „Książnicowych” ciekawostek

„Miscellanea Curiosa medico-physica Academiae Naturae Curiosorum” - rycina przedstawiająca Bazyliszka

Czas wakacji sprzyja wyjazdom i zasłużonemu odpoczynkowi. Często jest to też okazja do zwiedzania i poznawania wielu egzotycznych miejsc, osób, specjalności kulinarnych, okraszonych przeróżnymi opowieściami i legendami. Czekają na nie szczególnie, chociaż nie tylko, najmłodsi uczestnicy eskapad, którym można dzięki temu zaszczepić bakcyla podróżowania. Jeśli zwiedza się Kraków to oczywiście obowiązkowo musi pojawić się legenda o smoku wawelskim, jeśli Warszawę to o bazyliszku.

 

Wedle legendy ten ostatni miał mieszkać w piwnicach kamienicy przy ul. Krzywe Koło 13 i pilnować ukrytych tam skarbów. Każdego, kto próbował je zdobyć, Bazyliszek zamieniał swoim wzrokiem w kamień, dopóki płatnerz Melchior nie uśmiercił go jego własnym odbiciem z lśniącej tarczy.

Ale pierwsze wzmianki na temat tego monstrum pojawiły się już w starożytności: u Pliniusza Starszego w „Naturalis historia” i u Solinusa „De mirabilibus mundi”.

Najpopularniejszą formą przedstawień Bazyliszka była hybryda koguta z wężem o skrzydłach nietoperza. Pliniusz Starszy w księdze VIII „Historii naturalnej” opisywał Bazyliszka jako węża z jaśniejszą plamą na głowie w kształcie korony, później uważano również, że jest to czworonogi kogut, w koronie, o żółtym upierzeniu, ze skrzydłami, ogonem węża, zakończonym hakiem lub drugą kogucią głową. Ten sam autor pisał również, że spojrzenie stwora podobno rozsadzało kamienie i wypalało zieleń, a nieustannie sączący się z pyska jad zatruwał wszystko wokół niego.

Swoistą encyklopedią zoologiczną, inspirowaną księgami „Historii naturalnej” Pliniusza oraz pismami naturalistów było wydane w 1689 r. w Krakowie dzieło „Skład abo skarbiec znakomitych sekretów ekonomiej ziemiańskiej” autorstwa Jana Jakuba Haura, podzielone na 30 traktatów. Wśród nich przyciągały uwagę trzy łowiecko-przyrodnicze traktaty, z których traktat XXI wspomina m. in.: „O zwierzęciu cudzoziemskim. O srogich i dzikich bestyjach i o ich naturze dziwnej opisaniu.

I wreszcie pierwsze w Europie czasopismo przyrodniczo-medyczne, które zaczęło ukazywać się we Wrocławiu począwszy od 1670 r., a także jedno z pierwszych na świecie czasopism naukowych sensu stricto, czyli „Miscellanea curiosa medico-physica Academiae Naturae Curiosorum” również zamieściło wiadomości o Bazyliszku. Na początkowych stronach czasopismo zawierało z reguły indeks artykułów tzw. catalogus observationum, który niekiedy ozdabiany był rycinami. Stosownie do tytułu czasopisma autorzy często zamieszczali w nim opisy tzw. wybryków czy dziwów natury, które rozpatrywali z medycznego punktu widzenia. Stąd pojawienie się w czasopiśmie wydanym w 1673 r. artykułu: „Observatio CXXVIII De basilisco” autorstwa Georgiusa Wolfganga Wedeliusa, stanowiącego swoiste kompendium wiedzy o Bazyliszku, było jak najbardziej usprawiedliwione. Dodatkowo też warstwa tekstowa została wzbogacona doskonale wykonaną ryciną Bazyliszka. Zaskakująca jednak dla odbiorcy mogła okazać się ostateczna deklaracja autora, konstatującego, iż istniejące zasuszone okazy Bazyliszka są spreparowaną skórą rai z różnymi dodatkami imitującymi np. koronę.

Roczniki czasopisma „Miscellanea curiosa medico-physica Academiae Naturae Curiosorum” zachowały się w dziale Medici biblioteki Leopolda Jana Szersznika. Warto skierować również uwagę na wyjątkowo piękną, pergaminową oprawę „Miscellaneów” oznaczonych sygnaturą SZ K IV 17/02. Książnica Cieszyńska może pochwalić się egzemplarzem, który Jan Bohuš ze Zastřizl oraz jego żona Zuzana Kateřina wraz z całą bogatą biblioteką odziedziczyli po Karlu Františku Benjaminie, którego wpis własnościowy widnieje na stronie tytułowej druku. Na oprawach odziedziczonych książek nowi właściciele umieszczali charakterystyczny, złocony, wytłaczany superekslibris. Po śmierci małżonka Zuzana poleciła oznaczać książki ręcznie malowanym monogramem na grzbiecie „ZKLRZZ“ (Zuzana Kateřina Liborie rozena ze Zastřizl).

Z opisem katalogowym egzemplarza czasopisma ze zbiorów Książnicy Cieszyńskiej można się zapoznać pod adresem: https://katalog.kc-cieszyn.pl/document/197307