W czwartek 3 marca 2022 roku o godz. 16.00 w Książnicy Cieszyńskiej odbędzie się wernisaż wystawy pt. „Białe kruki z biblioteki ks. Leopolda Jana Szersznika”, prezentującej przechowywane w niej najcenniejsze druki i rękopisy. Okazją do jej zorganizowania jest przypadający w tym dniu jubileusz 275 rocznicy urodzin ks. Leopolda Jana Szersznika, a także 220 rocznica oddania założonej przez niego biblioteki do użytku publicznego. Po wernisażu, o godz. 17.30 nastąpi złożenie kwiatów przy pomniku L. J. Szersznika w Parku Pokoju przy ul. B. Limanowskiego, a o godz. 18.00 w kościele św. Marii Magdaleny odprawiona zostanie Msza św. w Jego intencji.
Biały kruk to unikat bibliograficzny, książka rzadka, trudno dostępna, wydana lub zachowana w niewielkiej liczbie egzemplarzy czy przedstawiająca szczególną wartość ze względu na treść, wyposażenie typograficzne, zdobnictwo, oprawę, proweniencję itp. Białe kruki były gorliwie poszukiwane przez bibliofilów i zbieraczy już w XVII i XVIII wieku. Jednym z nich był właśnie Leopold Jan Szersznik (1747-1814), rodowity cieszynianin, jezuita, polihistor zasłużony pedagog i społecznik. Na przełomie XVIII i XIX wieku stworzył on połączoną z muzeum oświeceniową bibliotekę o charakterze uniwersalnym, która po oddaniu w 1802 roku do użytku mieszkańcom Cieszyna, stała się pierwszą tego typu publiczną placówką na całym historycznym obszarze Górnego Śląska. Jej bogactwo trudne jest do ukazania w ramach jednej ekspozycji. Dlatego autorzy wystawy zdecydowali się przedstawić zawartość biblioteki ks. Szersznika przez pryzmat zgromadzonych przez niego – tytułowych – białych kruków, których tematyczna, formalna i proweniencyjna różnorodność dobitnie unaocznia wszechstronność i bogactwo całości Szersznikowskich zbiorów i ich olbrzymią wartość historyczną. Księgozbiór ów, szczęśliwie zachowany do czasów współczesnych i stanowiący klasyczny a rzadki już obecnie przykład biblioteki osiemnastowiecznej, uporządkowanej według układu działowego i posiadającej oryginalne wyposażenie składające się z wykonanych w klasycystycznym stylu okazałych regałów z drewna dębowego, pozostaje w siedzibie Książnicy Cieszyńskiej wyeksponowany w specjalnie w tym celu zaprojektowanej sali, uznawanej za jedno z najpiękniejszych wnętrz bibliotecznych w Polsce. Rocznicowa wystawa, stwarzająca możliwość uzyskania wglądu w zawartość zgromadzonych przez ks. Leopolda Jana Szersznika zbiorów, stanowić będzie naturalne dopełnienie owej ekspozycji.
Wystawę otwierają zgromadzone przez L. J. Szersznika średniowieczne rękopisy. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje należący – według tradycji – do ostatniej cieszyńskiej księżnej Elżbiety Lukrecji (1599-1653), miniaturowy modlitewnik, napisany w drugiej połowie XV wieku na pergaminie i ozdobiony całostronicowymi miniaturami. Nieco młodszy jest kodeks średniowieczny zatytułowany “Officia de Beata Maria Virgine”, powstały w latach 1520-1526 jako jedna z części graduału kolegiaty tarnowskiej, w celu udokumentowania śpiewów, przede wszystkim z tekstem poetyckim. Oprócz stałego repertuaru pieśni mszalnych zawiera wielogłosowe ordinarium missae, czyli krótkie zestawienie toku Mszy św. wraz z przytoczeniem stale powtarzających się w niej modlitw, dwa odmienne formularze na uroczystość Bożego Ciała, a przede wszystkim tekst i zapis nutowy Bogurodzicy w dwóch wersjach łacińskich i polskiej. Jest to jeden z kilku najstarszych zapisów tej pieśni, uznawanej za pierwszy polski hymn. Graduał zawiera też zestaw, należących do najważniejszych w Europie, unikatowych śpiewów gradualnych, allelujatycznych i sekwencji, z których aż 98 pieśni, w tym 34 polskie, jest dziś jedynym zapisem w zbiorach polskich. O wyjątkowości i wielkiej wartości rękopisu świadczy również jego bogate zdobnictwo, wykonane prawdopodobnie przez krakowskiego iluminatora Wawrzyńca oraz artystę zwanego iluminatorem kodeksów Jana Łaskiego oraz efektowna skórzana oprawa zdobiona wykutymi w metalu narożnikami z motywami ptaków i guzami.
Metalowe okucia chronią również następny średniowieczny kodeks z biblioteki L. J. Szersznika. Jest nim manuskrypt określany mianem Proroków Cieszyńskich. Kodeks składa się dwóch odrębnych, oprawionych razem manuskryptów. Pierwszy z nich to Nowy Testament powstały w 1418 roku, drugi to Księgi Prorockie Starego Testamentu spisane w 1439 roku w Szternbergu na Morawach przez kopistę Macha z Prościejowa. Nazwa rękopisu pochodzi od ksiąg prorockich Starego Testamentu oraz od miasta Cieszyna, w którym jest przechowywany co najmniej od początku XIX wieku, kiedy dzięki darowiźnie hrabiego Johanna Larischa-Mönnicha (1766-1820) został włączony do biblioteki L. J. Szersznika. Jest to jeden z najstarszych czeskich przekładów biblijnych, a także jeden z najważniejszych zabytków średniowiecznego piśmiennictwa czeskiego. Powstał na Morawach w okresie panowania husytyzmu, ruchu religijnego i politycznego, zapoczątkowanego przez Jana Husa. Stąd też mówi się często w jego przypadku o przekładzie husyckim. Wartość dzieła podnosi także ekslibris portretowy, przedstawiający rycerza na koniu, który swym stylem i datowaniem nawiązuje do epoki późnego gotyku. Ten nietypowy znak własnościowy świadczy o przynależności rękopisu do rycerza Henryka Birki z Nasiedla, w powiecie głubczyckim na Opolszczyźnie.
Z księgozbioru L. J. Szersznika pochodzi też eksponowana na wystawie najstarsza książka przechowywana w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej. Jest nią średniowieczny manuskrypt z przełomu XIII i XIV wieku, zawierający zbiór dekretałów, czyli przepisów prawa kościelnego. Został napisany na pergaminie przez dwóch prawników, znawców prawa kanonicznego działających w tym okresie w Bolonii. Kolejny pochodzący z Włoch manuskrypt powstał we Florencji około 1460 roku i zawiera jedno z teologiczno-polemicznych pism św. Augustyna, filozofa, teologa, doktora Kościoła i głównego autorytetu filozofii i teologii chrześcijańskiej do XIII wieku zatytułowane „De civitate Dei contra Paganos”. Dzieło, któremu św. Augustyn poświęcił trzynaście lat swojego życia, wywarło olbrzymi wpływ na kształtowanie się katolickiego światopoglądu w okresie średniowiecza, zwłaszcza w dziedzinie polityki. Ma również wielkie znaczenie dla filozofii historii, a także dla filologii, z uwagi na cytaty z dzieł pisarzy antycznych. Wartość tego średniowiecznego kodeksu, oprócz materiału, z którego został wykonany i bogatego zdobnictwa, podnosi także fakt, że już na przełomie XV i XVI wieku był przechowywany w Polsce. Świadczy o tym wykonana w 1531 roku, charakterystyczna dla okresu średniowiecza, oprawa.
Oprócz rękopisów o treści religijnej na wystawie można zobaczyć średniowieczne kodeksy z tekstami o tematyce świeckiej. Jest wśród nich, przepisana w 1421 roku, „Chronographia interminata ad Arnestum, archiepiscopum Pragensem”, skompilowana z wielu źródeł przez dominikanina, doktora teologii i przeora saskiej prowincji zakonnej dominikanów, Konrada Młodszego z Halberstadt. Kronika, przedstawiająca historię świata od stworzenia do roku 1343 oraz oprawiona w tym samym kodeksie opowieść o zniszczeniu Troi, autorstwa włoskiego sędziego, pisarza i poety Guido de Colonne (ok. 1210-po 1287) pt. „Historia destructionis Troiae”, była jednym z najpopularniejszych dzieł w Europie, mającym ogromne znaczenie w utrwaleniu legendy o Troi na łamach włoskiej i angielskiej literatury. Wyjątkowość tego średniowiecznego kodeksu podnoszą także dwie zachowane na jego kartach notatki rękopiśmienne o treści: Conventus Teschinensis Ord[inis] Praed[icatorum], świadczące o jego przynależności do klasztoru cieszyńskich dominikanów. Zachowują one pamięć o tym zakonie istniejącym od XIII wieku w Cieszynie oraz o jego bibliotece, która w chwili kasaty zakonu w 1790 roku liczyła dziewięćset dziesięć woluminów z dwudziestoma inkunabułami. Oprócz książek teologicznych były tam dzieła z zakresu historii, literatury, filozofii, matematyki i innych dziedzin. Jak przystało na średniowieczną bibliotekę kodeksy były przykuwane do pulpitów łańcuchami, co potwierdzają ślady po łańcuchu przytwierdzonym niegdyś do dolnej okładki tego rękopisu.
Z innych manuskryptów o tematyce świeckiej na uwagę zasługuje również zbiór średniowiecznych tekstów alchemicznych autorstwa Rajmunda Lully (1232-1315) i Georga Ripley’a (1415-1490), pochodzący prawdopodobnie z końca XVI wieku. Zawiera on rozprawy z dziedziny alchemii praktycznej, której celem były eksperymenty w celu odkrycia kamienia filozoficznego zwanego kamieniem mądrości, mającego zdolność transmutacji metali nieszlachetnych w srebro i złoto. Przypisywano mu również zdolności lecznicze i możliwość przedłużania życia. Z innych rękopisów o tematyce świeckiej godny uwagi jest też pochodzący z Włoch z ok. 1470 roku średniowieczny kodeks zawierający dzieło „De architectura libri decem” Witruwisza, rzymskiego architekta, inżyniera i konstruktora, żyjącego w I wieku p.n.e. w czasach Gajusza Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta. Rękopis ten pozostaje nieznany badaczom Witruwiusza w Polsce.
Białe kruki z biblioteki Leopolda Jana Szersznika to również inkunabuły, czyli najstarsze książki drukowane wydawane od początku wynalezienia druku przez Jana Gutenberga w połowie XV wieku aż do roku 1500 włącznie. W grupie tych cennych druków na wystawie można zobaczyć obiekty będące unikatami, zachowanymi do naszych czasów w jednym bądź kilku egzemplarzach. Należy do nich inkunabuł wydany w Norymberdze u Georga Stuchsa około 1498 roku pt. „Ius municipale Brunnense”, będący jedynym egzemplarzem zarejestrowanym w zbiorach polskich. Wolumin ten znany też jako „Ius minicipale Moraviae” lub „Brünner Schöffenbuch” jest najstarszą publikacją przedstawiającą prawo miejskie obowiązujące w Brnie, historycznej stolicy Moraw i stanowi jeden z najważniejszych zbiorów prawniczych średniowiecza w Europie Środkowej. Jednym z dwóch egzemplarzy zarejestrowanych w Polsce jest opublikowany w Ulm u Johanna Zainera w 1474 roku, „Liber Bibliae Moralis”, będący pierwszą edycją alegorycznej interpretacji Pisma św, autorstwa francuskiego benedyktyna, średniowiecznego tłumacza i encyklopedysty Petra Berchoriusa. Jednym z czterech egzemplarzy przechowywanych w zbiorach polskich są „Etymologiae”, najstarsza, chrześcijańska encyklopedia średniowiecza opublikowana w 1472 roku w augsburskiej oficynie Günthera Zainera. Jej autorem jest św. Izydor (ok. 560-636) arcybiskup Sewilli i doktor Kościoła katolickiego. Jego praca napisana w latach 612-636 powstała z potrzeb natury praktycznej. Dążąc do podniesienia poziomu intelektualnego i moralnego duchowieństwa, biskup Sewilli postanowił stworzyć dzieło obejmujące całą ówczesną wiedzę. Przy jego pisaniu wykazał się niezwykłą, jak na owe czasy, szerokością ujęcia problematyki teologicznej, gdyż w księgach o kościele przedstawił też informacje dotyczące herezji, judaizmu, a nawet pogaństwa. Dlatego jego dzieło odniosło niespotykany sukces, pozostając przez blisko osiem wieków podstawowym podręcznikiem w szkołach średniowiecznych.
Otwartością w podejściu do prac publikowanych przez wyznawców innych religii wykazywał się również Leopold Jan Szersznik, który gromadził nie tylko pisma katolickie, ale także fundamentalne dzieła protestantyzmu czy islamu. W jego bibliotece znaleźć więc można np. „Krótkie opisanie wiary świętej chrześcijańskiej”, dzieło Heinricha Bullingera (1504-1575) szwajcarskiego reformatora religijnego i teologa protestanckiego, przełożone na język polski przez wyznawcę kalwinizmu, krakowskiego drukarza i tłumacza Macieja Wirzbiętę (1523-1605), a także luterańskie wydania Biblii, wśród których poczesne miejsce zajmuje „Biblia wrześniowa”, najstarsze wydanie Nowego Testamentu w przekładzie Marcina Lutra, opublikowane w Wittenberdze w 1522 roku z drzeworytami Lucasa Cranacha Starszego. Ilustracje tego samego artysty, zwanego malarzem reformacji, zdobią również lipską edycję z 1543 roku, zawierającą krytyczne wydanie Nowego Testamentu, sporządzone przez Erazma z Rotterdamu (1466-1536), niderlandzkiego filologa, filozofa i jednego z czołowych humanistów renesansu. Na wystawie zaprezentowano także pierwszą edycję tego ważnego dla rozwoju biblistyki tekstu, opublikowaną w Bazylei w drukarni Frobenów w 1516 roku. Wśród starych druków, wydanych na terenie naszego kraju warto wymienić też dwie księgi liturgiczne. Pierwszą z nich, używaną przez duchownych Kościoła katolickiego, jest „Missale Vratislaviense”, najstarszy mszał wydrukowany w Polsce, opublikowany w Krakowie w 1505 roku, nakładem jednego z czołowych polskich typografów, Jana Hallera. Księgę liturgiczną Kościoła ewangelickiego reprezentuje „Ajenda abo Porządek Kościołów Ewangelickich księstwa oleśnickiego” Melchiora Eckharta, w tłumaczeniu przygotowanym przez polskiego pastora, kaznodzieję i diakona oleśnickiego Jerzego Bocka. Egzemplarz pierwszej edycji tego druku, opublikowany w Oleśnicy 1668 roku przez Johanna Seyfferta, jest jedynym zachowanym w zbiorach polskich.
Spośród około 12 000 starych druków zgromadzonych przez księdza Szersznika do kategorii białych kruków oprócz najsłynniejszych dzieł kartograficznych Ptolemeusza, Mercatora i Orteliusa, zalicza się też słynna praca Vesaliusa o anatomii człowieka z 1555 roku, poradnik medyczny „Ortus sanitatis” z 1505 roku i dzieło Hieronima Cardano z superekslibrisem króla Polski Zygmunta Augusta z 1547 roku oraz jeden z najrzadszych pierwodruków cieszyńskich pt. „Modlitwy z włoskiego przetłumaczone na jenzyk niemiecki a z niemieckiego na ten, ktory jest w Xionżenstwie Tieszynskim zwyczayny” (Brno 1788). Trudne byłoby wymienienie tu wszystkich prezentowanych na wystawie obiektów i opisanie kryteriów na podstawie których zaliczono je do białych kruków. Więcej ciekawych i nierzadko zaskakujących informacji i ciekawostek na ich temat pozostaje dostępnych na ekspozycji, do której obejrzenia zapraszają jej autorki Jolanta Sztuchlik i Aleksandra Golik-Prus.
Wystawa będzie czynna do 31 maja 2022 roku od wtorku do piątku w godz. 8.00-18.00 oraz w soboty w godz. 9.00-15.00. Ze względów konserwatorskich oryginały rękopisów i druków eksponowane będą jednak tylko do soboty 12 marca 2022 roku. Po tym terminie zostaną one zastąpione reprodukcjami fotograficznymi. Przed zakończeniem wystawy powrócą one do gablot jeszcze dwukrotnie, o czym Książnica Cieszyńska odpowiednio wcześniej poinformuje w swoich serwisach internetowych.
Do 12 marca 2022 roku codziennie o godz. 13.00 Książnica oferuje kuratorskie zwiedzania ekspozycji, prowadzone przez jej autorki.
Jolanta Sztuchlik
