W poniedziałek 12 maja o godz. 17.00 w Książnicy Cieszyńskiej odbędzie się pierwsza publiczna prezentacja świeżo odkrytego w zbiorach biblioteki najstarszego, pochodzącego z września 1522 r. wydania Nowego Testamentu w przekładzie Marcina Lutra z całostronicowymi drzeworytami Łukasza Cranacha starszego. Choć dzieło to zostało wydane w bardzo wysokim na owe czasy nakładzie, liczącym 3 000 egzemplarzy, w zbiorach polskich należy do rzadkości. Katalog centralny starych druków Biblioteki Narodowej w Warszawie oprócz druku będącego własnością Książnicy Cieszyńskiej notuje tylko trzy egzemplarze dzieła – dwa w Toruniu (w Bibliotece Głównej UMK i w Książnicy Miejskiej) oraz jeden w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Co ciekawe, tego cennego tłumaczenia M. Lutra nie posiada Biblioteka im. Bogumiła Rudolfa Tschammera w Cieszynie, w której znajduje się bardzo wiele wydań Biblii, a zwłaszcza Biblii Lutra.
W marcu 2014 r. podczas inwentaryzacji księgozbioru Leopolda Jana Szersznika uwagę piszącej te słowa zwróciła jedna z ksiąg z działu Antiquitates Typographicae (Starożytności typograficzne). Był to wolumin o wymiarach 31 x 21 cm, o łącznej objętości 217 kart, wydrukowany piękną gotycką czcionką i oprawiony w nieusztywniony pergamin koloru brązowego. Foliał sprawiał wrażenie cennego, a zarazem tajemniczego, bo, choć już w czasach Leopolda J. Szersznika zakwalifikowany został do działu biblioteki, w którym znajdują się najstarsze i najcenniejsze druki, a co więcej – zawierał niezwykle piękne drzeworytowe ilustracje oraz inicjały o charakterze figuralnym, pozbawiony był karty tytułowej i początkowych stron, a co za tym idzie – pozostawał niezidentyfikowany.. Dodatkowo druk został ozdobiony ręcznie przy pomocy tzw. rubrykowania. Był to często wykorzystywany w średniowieczu sposób zdobienia rękopisów i inkunabułów, polegający na zaznaczaniu na czerwono niektórych liter i ważniejszych fragmentów tekstu. Nazwa tego rodzaju zdobienia pochodzi od łacińskiego słowa ruber, czyli czerwony, bo prawie zawsze wykonywano je przy użyciu czerwonego atramentu. Podobnie było w tajemniczym egzemplarzu. Co ciekawe, na samym końcu tekstu w tzw. kolofonie dzieła ktoś czerwonym atramentem wypisał datę 1522, co zdawało się sugerować, że zagadkowy egzemplarz pochodzi jednak z początków XVI w. Po przeprowadzeniu analizy tekstu okazało się, że jest to wydany w języku niemieckim Nowy Testament. Mimo braku karty tytułowej i trzech początkowych kart nieliczbowanych, udało się go całkowicie zidentyfikować. Na podstawie internetowego katalogu VD16, czyli Spisu druków wydanych w XVI w. na terenie niemieckiego obszaru językowego oraz w rezultacie porównania cieszyńskiego egzemplarza ze zdigitalizowaną wersją podobnego druku przechowywanego w Halle stwierdzono, że jest to pierwsze wydanie Nowego Testamentu w tłumaczeniu Marcina Lutra, wydane w 1522 r. w Wittenberdze staraniem Lucasa Cranacha starszego i Christiana Döringa, w drukarni Melchiora Lottera starszego, ozdobione drzeworytowymi ilustracjami autorstwa Lucasa Cranacha starszego.
Dlaczego więc dzieło, tak cenne zarówno dla reformacji, jak i historii drukarstwa, w Cieszynie pozostawało dotąd niezauważone? Dzięki notatce rękopiśmiennej, jaką Szersznik sporządził na pierwszej zachowanej karcie książki, dowiadujemy się, iż nabył je dla swojej biblioteki w 1808 r. za cenę 45 krajcarów. Być może dlatego, że dzieło nie posiadało karty tytułowej, a jego kolofon nie informował o dacie i miejscu wydania oraz nazwie wydawcy, dla nabywcy pozostało ono jednak niezidentyfikowane. Nie rozpoznali go także późniejsi kustosze zbiorów. W sporządzonym w latach 1837-1840 inwentarzu działu Antiquitates Typographicae pod nr 67 pojawiła się tylko informacja, że jest to Nowy Testament wydany w języku niemieckim z rubrykowaną datą 1522 bez miejsca wydania i nazwy wydawcy. Z kolei dawny katalog alfabetyczny starych druków księgozbioru Szersznika sporządzony w latach 1961-1976 nie rejestruje tego dzieła w ogóle.
Marcin Luter (1483-1546), z uwagi na swoje dzieło nazywany ojcem niemieckiej Reformacji, po ukończeniu szkół w Magdeburgu i Eisenach w 1505 r. wstąpił na uniwersytet w Erfurcie, a cztery lata później został zakonnikiem klasztoru augustiańskiego i tam uzyskał święcenia kapłańskie. W 1512 r. został powołany na stanowisko profesora egzegezy biblijnej, czyli nauki zajmującej się badaniem języka, układu i treści Biblii.
Początkiem jego działalności reformatorskiej było ogłoszenie w 1517 r. słynnych 95 tez krytykujących zainicjowaną przez Leona X akcję sprzedaży odpustów na rzecz budowy Bazyliki Św. Piotra. Tezy spotkały się najpierw z potępieniem Stolicy Apostolskiej w formie wydanej 15 czerwca 1520 r. bulli „Exsurge Domine”, którą Luter publicznie spalił, w konsekwencji czego 3 stycznia 1521 r. papież obłożył go ekskomunką, a cesarskim edyktem skazany został wraz ze swoimi zwolennikami na banicję. Dzięki pomocy elektora saskiego Fryderyka Mądrego 4 V 1521 r. Luter znalazł schronienie na zamku Wartburg w Eisenach i przebywał tam jako rycerz Jerzy, protegowany księcia, do początku marca 1522 r. Pobyt na zamku Luter poświęcił lekturze Pisma św., nauce języka greckiego i hebrajskiego. Napisał tam między innymi komentarz do hymnu Marii zwanego „Magnificatem”, zajął się też wykładami Psalmów, napisał postyllę na temat Ewangelii i lekcji starokościelnych. Jednak najdonioślejszym dziełem Lutra było przetłumaczenie na język niemiecki Nowego Testamentu. Nie był to jednak pierwszy niemiecki przekład Ewangelii. W końcu XV i początkach XVI w. pojawiło się w druku prawie 20 niemieckich wydań Biblii. Ich powodzenie było jednak umiarkowane. Przekład Lutra okazał się prawdziwym bestsellerem. Został wydany w bardzo wysokim na owe czasy nakładzie 3 000 egzemplarzy i od daty wydania we wrześniu 1522 r. nazywany jest Septemberbibel lub Septembertestament (Biblia wrześniowa lub Testament wrześniowy). Pomimo pokaźnej ceny 1,5 guldena nakład pierwszego wydania został rozprzedany w ciągu trzech miesięcy i w grudniu tego samego roku ukazała się druga edycja z ulepszonym tekstem i poprawionymi ilustracjami, nazywana Dezemberbibel lub Dezembertestament (Biblia grudniowa, Testament grudniowy).
Podstawą tłumaczenia był tekst Nowego Testamentu w języku greckim opracowany krytycznie przez Erazma z Rotterdamu i wydany wraz z łacińskim tłumaczeniem w 1516 r. Jedną z najistotniejszych przyczyn ogromnego powodzenia przekładu Marcina Lutra była nie tylko aktualność wydawnictwa, lecz przede wszystkim język reformatora. Był to język Saksonii Elektorskiej, używany też w komunikacji między cesarzem a stanami, wzbogacony o słownictwo używane przez lud. Był to język mówiony, a nie książkowy. Celem Lutra było przybliżenie niemieckiemu ludowi treści zawartych w Biblii, dlatego dążył do oddania sensu oryginalnego tekstu, bardziej dbając o jego naturalność niż o znaczenie poszczególnych słów.
Wydanie Nowego Testamentu powierzył Luter swojemu przyjacielowi, niemieckiemu malarzowi, rysownikowi i drzeworytnikowi Lucasowi Cranachowi starszemu (1472-1553), który w 1505 r. został nadwornym malarzem Fryderyka Mądrego w Wittenberdze. Posiadał też wydawnictwo, które prowadził wspólnie ze złotnikiem Christianem Döringiem. Luter przywiązywał ogromną wagę do jakości druku, troszczył się o układ graficzny, rodzaj papieru i dobór czcionek. Potrafił zganić drukarza za niechlujnie wykonany druk lub przeciwnie, zaprosić do Wittenbergi i powierzyć drukowanie swoich prac. Tak było w przypadku lipskiego typografa Melchiora Lottera starszego (1470-1549), który po 1517 r. wydrukował wiele jego pism, między innymi 95 tez, a następnie na jego prośbę w 1519 r. założył w Wittenberdze filię swojej lipskiej oficyny. Mieściła się ona w domu Lucasa Cranacha starszego, który razem ze swoim wspólnikiem Christianem Döringiem prowadził tu wydawnictwo. Filią kierowali jego synowie Melchior Lotter młodszy (1490-1542) i Michael Lotter. I w tej właśnie filii odbywał się druk pierwszego wydania Nowego Testamentu Marcina Lutra.
Przechowywany w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej egzemplarz jest foliałem o wymiarach 31 x 21 cm, o łącznej objętości 217 kart w formacie folio, oprawionym w nieusztywniony pergamin koloru brązowego. Tekst wydrukowany piękną gotycką czcionką został ozdobiony przy użyciu czerwonego rubrykowania. Każdą księgę rozpoczyna piękny drzeworytowy inicjał o charakterze figuralnym. Bogato zdobiona jest tylko księga Apokalipsy św. Jana. Upiększa ją bowiem 21 całostronicowych drzeworytowych ilustracji autorstwa Lucasa Cranacha starszego.
Wszystkich zainteresowanych bliższym zaznajomieniem się z niedawno odkrytym egzemplarzem Biblii wrześniowej zapraszamy dnia 12 maja 2014 r. do sali konferencyjnej Książnicy Cieszyńskiej na godz. 17.00. na pierwszą publiczną prezentację dzieła. Będą jej towarzyszyć wykłady dr. Jerzego Sojki (Chrześcijańska Akademia Teologiczna w Warszawie) pt. Marcin Luter i tłumaczenie Pisma Świętego oraz Jolanty Sztuchlik (Książnica Cieszyńska) pt. Biblia wrześniowa. Pierwsze wydanie Nowego Testamentu Lutra z 1522 r. w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej. Biblia wrześniowa zostanie ponownie zaprezentowana publicznie podczas Nocy Muzeów 23 maja 2014 r.
Jolanta Sztuchlik
