Cztery księgi sentencji Piotra Lombarda – główny podręcznik średniowiecznej teologii

Prolog Sententiarum libri IV wraz z nalepką Biblioteki Dekanatu

Wśród inkunabułów znajdujących się w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej na szczególną uwagę zasługuje najsłynniejszy i najbardziej wpływowy średniowieczny podręcznik teologii autorstwa Piotra Lombarda zatytułowany Cztery księgi sentencji (Sententiarum libri quattor). Omawiane dzieło, stanowiące aż po XVI wiek absolutny fundament nauczania uniwersyteckiego w Europie (a zwłaszcza na uniwersytetach w Paryżu i Oksfordzie) oraz dzieło powszechnie komentowane przez wszystkich wielkich teologów, począwszy od Alberta Wielkiego aż po Lutra i Kalwina, ukazało się w 1487 roku w bazylejskiej oficynie wydawniczej Nicolasa Kesslera i stanowi jeden z najcenniejszych zabytków najdawniejszej sztuki typograficznej pochodzących z Biblioteki Dekanatu.

 

Podobnie jak w przypadku znakomitej większości wybitnych autorów XII-wiecznych, o życiu Piotra Lombarda wiadomo bardzo niewiele. Przyszedł na świat między 1095 a 1100 r. we francuskiej części prowincji Nawarry (bądź, jak podają odmienne źródła, we włoskiej miejscowości o nazwie Lumello) należącej ongiś do Longobardów i z tej racji nazywany jest Piotrem Lombardem. Piotr Lombard urodził się w ubogiej rodzinie chłopskiej. Wbrew wielu stereotypom warto jednak pamiętać o tym, że w epoce dojrzałego średniowiecza plebejskie pochodzenie nie wzbraniało dostępu do najwyższej edukacji, o czym świadczyć może przykład Grzegorza VII, który po odebraniu najstaranniejszego wykształcenia został ogłoszony papieżem. Studia filozoficzne, a następnie teologiczne Piotr Lombard odbywał w kilku etapach, rozpoczynając naukę w Bolonii, kontynuując ją w Reims, wieńcząc natomiast na najbardziej prestiżowym uniwersytecie w wiekach średnich – uniwersytecie paryskim oraz w szkole katedralnej Notre-Dame. W tym właśnie okresie swego życia osobiście poznał wielu najwybitniejszych filozofów i teologów: mistrza dialektyków Piotra Abelarda, wielkiego mistyka św. Bernarda z Clairvaux czy choćby Hugona od św. Wiktora. Począwszy od 1140 roku nauczał w szkole katedralnej Notre-Dame, gdzie opracował swój wzorcowy podręcznik nauki teologii. W 1147 r. uzyskał godność subdiakona. Wówczas zlecono mu zbadanie prawowierności kontrowersyjnej nauki Gilberta de la Porée, a opinia Piotra Lombarda przyczyniła się do jej późniejszego potępienia. Nauczanie stanowiło główną treść jego żywota, dlatego był on szczególnie predysponowany do systematycznego opracowania podręcznika teologii, w którym w spójnej i wyważonej postaci, pod postacią „sentencji” zebranych z Pisma św., dzieł Ojców Kościoła oraz prac współczesnych sobie teologów, wyłożył wszystkie podstawowe prawdy wiary katolickiej, zasługując wśród potomnych na zaszczytny przydomek Magister sententiarum („Mistrz sentencji”). Oficjalny tytuł magistra świętej teologii uzyskał ok. 1145 r. w szkole Notre-Dame i już w niespełna kilka lat po publikacji swego opus magnum powszechnie określano go mianem „słynnego teologa” bądź, jak św. Tomasz z Akwinu, mianem „Mistrza”. Z uwagi na koncentrację na pracy dydaktycznej święcenia kapłańskie otrzymał późno, ponieważ najwcześniejsza wzmianka o jego posłudze kapłańskiej pochodzi z 1147 r., gdzie znajdujemy go wśród uczestników konsystorza w Paryżu. W 1159 r., już u schyłku życia został mianowany biskupem Paryża, lecz godność tę pełnił przez krótki czas, zmarł bowiem w dniu 21 lub 22 lipca 1160 roku.

Obok swego głównego i wiekopomnego dzieła, jakim jest prezentowany tu podręcznik Sentencji, Piotr Lombard, wzorem innych myślicieli średniowiecznych, wygłaszał liczne kazania zebrane w kilku tomach oraz pisał obszerne komentarze do Pisma św., wśród których wymienić należy zwłaszcza Komentarz do Psalmów oraz Komentarz do listów apostolskich św. Pawła. Żadne jednak z pozostałych dzieł jego autorstwa nie może równać się z Czterema księgami sentencji, które na długie wieki stanowiły kamień milowy w średniowiecznym systemie nauczania, stając się fundamentem scholastyki oraz niezastąpionym podręcznikiem nauki teologii, który bardzo szybko stał się powszechnym kompendium, które obowiązek miał komentować każdy student pretendujący do uzyskania tytułu magistra świętej teologii.

Co sprawiło, że podręcznik autorstwa Piotra Lombarda zastąpił wszystkie inne średniowieczne opracowania wykładu wiary, bezapelacyjnie zajmując pierwszą i obowiązkową pozycję edukacyjną na uniwersytetach wszystkich krajów Europy, a styl nauczania zaprezentowany przezeń zyskał powszechne i bezapelacyjne uznanie najróżnorodniejszych średniowiecznych szkół? Czy dzieło jego zawierało nowatorskie treści, które umożliwiły dokonanie rewolucji w utrwalonym od wieków systemie nauczania? Wydaje się, że nie, bowiem Piotr Lombard stosował w dydaktyce powszechnie akceptowaną w epoce średniowiecza metodę teologiczną, polegającą na obowiązku szczegółowego i prawowiernego studiowania oraz komentowania Pisma św., Ojców Kościoła oraz szeregu innych, późniejszych myślicieli uznanych zgodnie za autorytety (auctoritas) w sprawach wiary. Wyjąwszy bardzo oryginalną i płodną w późniejszych wiekach doktrynę Piotra Lombarda o Duchu św. jako miłości i łasce (caritas), za sprawą których wierny miłujący bliźniego zostaje bezpośrednio włączony w tajemnicę wiecznego życia Trójcy św., w jego dziele trudno znaleźć elementy oryginalnego namysłu. W związku z tym postawić można tezę, że to nie rewolucyjna treść jego dydaktycznego podręcznika, lecz sposób opracowania zamieszczonego w nim materiału zadecydował o tym, że dzieło to odniosło tak spektakularny sukces. W układzie treści Sentencji można więc zaobserwować koncentrację na starannie wyselekcjonowanym dorobku okresu patrystyki, a zwłaszcza łacińskich Ojców Kościoła (z greckich Ojców Kościoła Piotr Lombard szeroko uwzględnił jedynie doktrynę teologiczną św. Jana Damasceńskiego), wśród których na pierwszy plan wysuwała się szczególnie nauka św. Augustyna. Całość pieczołowicie wybranego wielowiekowego dorobku myśli teologicznej Piotr Lombard podzielił przejrzyście na cztery wielkie działy stanowiące przewodnie tematy Czterech ksiąg sentencji. W I księdze swego monumentalnego podręcznika „Mistrz sentencji” skoncentrował się na zagadnieniu istoty Boga ze szczególnym uwzględnieniem tajemnicy Trójcy św., w drugiej części omówione zostały zebrane poglądy teologów na dzieło boskiego stworzenia oraz ról, jakie pełnią w nim grzech oraz łaska, trzecia księga poświęcona została szerokiemu omówieniu tajemnicy Wcielenia oraz Odkupienia ze szczególnym uwzględnieniem problematyki etycznej oraz definicji cnoty, zaś czwarta – ostatnia z wielkich ksiąg Sentencji – poświęcona została zagadnieniom eschatologicznym oraz sakramentalnym. Pod piórem Piotra Lombarda systematyczny wykład ponad tysiącletniego dorobku tradycji teologicznej przekształcił się w harmonijny wykład właściwie wszystkich tajemnic i prawd wiary, w związku z czym doskonale nadawał się do uczynienia zeń powszechnego i obowiązkowego przedmiotu studiów teologicznych. Kolejną z cech charakterystycznych omawianego tu arcydzieła dydaktycznego, jakim niewątpliwie są Cztery księgi sentencji, odpowiadającą za olbrzymi sukces tego podręcznika, jest niezwykle wyważony i bezstronny wybór najważniejszych fragmentów pochodzących z tradycji oraz wręcz mistrzowski ich układ wzbogacony o niezwykle precyzyjny i wyważony komentarz, stroniący od wszelkich skrajności w wykładzie doktryny Kościoła katolickiego, a także jednający przeciwstawne interpretacje kluczowych zagadnień teologicznych, jakie narosły w trakcie wieków. Wszystko to sprawiło, że Sentencje stanowiły doskonały pomost między tradycją (św. Augustyn, Pseudo-Dionizy Areopagita, Laktancjusz, Tertulian, Boecjusz) a współczesną mu myślą teologiczną (Awicenna, Hugon od św. Wiktora, Anzelm z Canterbury, Piotr Abelard), a następnie autorów złotego wieku średniowiecznej scholastyki (Albert Wielki, św. Tomasz z Akwinu, Bonawentura, Duns Szkot, Wilhelm Ockham), z których każdy uzyskując stopień magistra na własny oryginalny sposób komentował każdą z zamieszczonych przez Piotra Lombarda sentencji, kładąc jednocześnie podwaliny pod budowę własnego systemu teologiczno-filozoficznego.

Prezentowany tu inkunabuł Sentencji, w układzie zaproponowanym przez franciszkańskiego duchownego Aleksandra z Halles, który w celu ułatwienia orientacji w różnorodnym i bogatym materiale zgromadzonym przez Piotra Lombarda podzielił każdą z czterech ksiąg na stosowne rozdziały i podrozdziały tematyczne, stanowi zarówno bezcenny i wspaniały pomnik średniowiecznej duchowości i erudycji, jak i jeden z najważniejszych i najbardziej wpływowych materiałów dydaktycznych w historii kultury europejskiej.

Oprac.: Artur Lewandowski