W księgozbiorze Józefa Ignacego Kraszewskiego znajduje się zbiorcze wydanie najważniejszych nowożytnych opracowań z dziedziny historii wojskowości autorstwa Justusa Lipsiusa – wybitnego flamandzkiego humanisty, prawnika, historyka, filozofa i filologa tworzącego w XVI stuleciu. Prezentowana w tym miejscu belgijska edycja dzieł Lipsiusa, zawierająca wszystkie najistotniejsze prace dotyczące dziejów starożytnej sztuki wojennej, ukazywała się na przestrzeni lat 1602-1605 w największym domu wydawniczym ówczesnego świata, który założony został w Antwerpii przez znamienitego francuskiego drukarza, księgarza i introligatora Cristophe’a Plantina (1520-1589), a następnie kontynuowany przez jego następcę, Jana Moretusa (1543-1610).
W skład antwerpskiego wydania traktatów flamandzkiego uczonego wchodzą trzy przełomowe rozprawy z historii antycznej wojskowości: „De militia Romana libri quinquae, commentarius ad Polybium” (1602), „Analecta sive de Observationes reliquae ad militiam et hosce libros” (1602) oraz bodaj najbardziej znana z jego prac o tytule „Poliorecticon sive de machinis, tormentis, tellis libri quinquae (1605). Co więcej, unikatową wartość prezentowanego tu egzemplarza edycji dzieł Lipsiusa podkreśla superekslibris Jana Andrzeja Próchnickiego herbu Korczak (ok. 1553-1633) – biskupa kamienieckiego i późniejszego arcybiskupa lwowskiego, a także dyplomaty oraz hojnego mecenasa sztuki, który znany był również jako wytrawny bibliofil i kolekcjoner rzadkich druków.
Justus Lipsius (Joost Lips, 1547-1606) był jednym z najwybitniejszych znawców języka, kultury i historii starożytnego Rzymu wśród renesansowych humanistów. Przyszedł na świat w brabanckim mieście Overijse (dzisiejsza Belgia). Rodzice, pragnąc zapewnić mu najlepszą z możliwych edukację, w młodym wieku posłali go najpierw do szkół w Brukseli (1553-1559), a następnie do prestiżowego kolegium jezuickiego w Kolonii (Bursa Nova Tricoronata), gdzie pobierał naukę w latach 1559-1564, jednakże z obawy przed wstąpieniem przezeń do Towarzystwa Jezusowego, dołożyli starań, by fakultet prawniczy uzyskał na uniwersytecie w Leuwen. Po opublikowaniu swej pierwszej ważnej rozprawy zatytułowanej „Variarum Lectionum Libri Tres” (1567), która zyskała uznanie w oczach kardynała Granvelle’a, uzyskał zatrudnienie jako sekretarz Stolicy Apostolskiej. W roku 1570 wybrał się w podróż edukacyjną po Austrii, Burgundii, Czechach i Niemczech, przyjmując posadę wykładowcy akademickiego na Uniwersytecie w Jenie, która wiązała się z koniecznością dokonania konwersji z katolicyzmu na luteranizm. Na jenajskim uniwersytecie spędził kolejnych dziewięć lat poświęconych wytężonej pracy naukowej, lecz eskalacja wojny osiemdziesięcioletniej sprawiła, że zmuszony został do powrotu do swego rodzinnego kraju, gdzie w 1579 roku mianowany został profesorem historii na nowo założonym Uniwersytecie w Lejdzie, powracając jednocześnie na łono katolicyzmu. Jedenaście kolejnych lat spędzonych na holenderskiej uczelni było dla Lipsiusa okresem największej w życiu produktywności, bowiem w tym właśnie czasie ukończył on szereg swych najwybitniejszych traktatów, włączając w to prace znajdujące się w prezentowanej tu edycji jego pism, a także przygotował wiekopomne naukowe edycje dzieł Tacyta, Cycerona oraz Seneki; wówczas też położył podwaliny pod intelektualne przedsięwzięcie swego życia, jakim niewątpliwie było dążenie do ożywienia zasad starożytnego stoicyzmu w oparciu o podstawy nauki chrześcijańskiej, które znane jest pod mianem renesansowego neostoicyzmu – kierunku niezwykle żywotnego w intelektualnej historii Europy XVI oraz XVII stulecia. Justus Lipsius zmarł w nocy z 23 na 24 marca 1606 roku w Leuwen, otoczony glorią jednego z najwybitniejszych uczonych swych czasów.
Wojna osiemdziesięcioletnia, w której Niderlandy wywalczyły niepodległość zrzucając jarzmo panowania hiszpańskiego, była wydarzeniem, które w stopniu większym niż wszystkie inne przyczyniło się do zwrócenia uwagi Justusa Lipsiusa – jednego z największych w epoce nowożytnej znawców starożytności rzymskiej – na zagadnienia dziejów sztuki wojennej. Lipsius był bowiem jednym z pierwszych nowożytnych historyków i filologów, którzy w sposób holistyczny i kompleksowy poddali wyczerpującemu opracowaniu naukowemu całe spektrum zagadnień wchodzących w skład klasycznie pojmowanej „sztuki wojennej” („ars belli”). W trzech prezentowanych tu traktatach objął Lipsius swym badawczym zainteresowaniem niemal cały repertuar tematyki odnoszącej się do militarnych przemian imperium rzymskiego: w pracy „De milita Romana”, stanowiącej rozbudowany komentarz do Polibiusza, nakreślił obraz historycznych przekształceń armii rzymskiej, w dziele „Poliorecticon sive de machinis, tormentis, tellis libri quinque” zajął się szerokim opracowaniem rzymskiej sztuki oblężniczej i fortyfikacyjnej, natomiast w ostatnim ze znajdujących się w niej traktatów, „Analecta sive de Observationes”, omówił genezę, charakter oraz dalekosiężne konsekwencje militarnych reform cesarza Gajusza Mariusza.
Oprac. Artur Lewandowski
