Wśród licznych arcydzieł najwybitniejszych twórców epoki Odrodzenia zgromadzonych w bibliotece Leopolda Jana Szersznika (M. Ficino, Erazm z Rotterdamu, M. Luter, Ph. Melanchton, G. Pomponazzi, G. Vasari i in.) na szczególną uwagę zasługuje szwajcarska edycja Dzieł wszystkich czołowego teoretyka włoskiego humanizmu – Giovanniego Pico della Mirandoli. Łacińskie wydanie Opera omnia Ioannis Pici Mirandulae, które Szersznik włączył do swej kolekcji, zawiera wszystkie zachowane pisma włoskiego myśliciela. Ta prestiżowa edycja ujrzała światło dzienne w 1557 r. i wydana została przez Heinricusa Petri w Bazylei.
Giovanni Pico Della Mirandola (1463-1494) przyszedł na świat w Mirandoli, niewielkiej mieścinie nieopodal Modeny w Toskanii jako potomek książęcej rodziny: był najmłodszym synem Gianfrancesco I Pico oraz Giuli Boiardo – córki hrabiego Scandiano. Od najmłodszych lat odznaczał się wyjątkowymi predyspozycjami intelektualnymi: już jako młodzieniec doskonale poznał kilkanaście języków obcych, w tym grekę, łacinę, hebrajski oraz chaldejski, dzięki czemu szybko stał się jednym z najpoważniejszych autorytetów naukowych w gronie włoskich humanistów skupionych wokół Lorenza de Medici. Studiował prawo, a następnie filozofię oraz teologię na największych uniwersytetach włoskich i europejskich (Ferrara, Bolonia, Padwa, Sorbona), gdzie zapoznał się z najnowszymi tendencjami umysłowymi swej epoki.
Prawdopodobnie jeszcze podczas pobytu w Paryżu wpadł na pomysł publicznej obrony słynnych 900 tez, którą planował przeprowadzić w Rzymie na początku roku 1487. W tym celu Pico zamierzał zaprosić na własny koszt wszystkich wybitnych przedstawicieli włoskiego życia intelektualnego (poetów, filozofów oraz teologów) po to, by wobec zgromadzonych autorytetów dowieść nadrzędnej idei swej synkretycznej filozofii, zgodnie z którą wiara chrześcijańska okazywać miała się w pełni zgodna z wszelkimi innymi stworzonymi przez człowieka systemami religijnymi, filozoficznymi oraz magicznymi (z judaizmem, islamem, platonizmem, arystotelizmem, pitagoreizmem, kabałą, hermetyzmem oraz alchemią). Na poparcie swych eklektycznych przekonań Pico przytoczył w sformułowanych przez siebie tezach wypowiedzi kilkuset autorytetów starożytnych, średniowiecznych oraz sobie współczesnych, lecz zabieg ów nie przyczynił się do powszechnej zmiany nastawienia względem jego kontrowersyjnej i synkretycznej koncepcji. Ze względu na powagę tematyki, poruszającej najistotniejsze kwestie wiary oraz dogmatów religii chrześcijańskiej, przedsięwzięciem planowanym przez Pico della Mirandolę zainteresował się sam papież Innocenty VIII, który wyznaczył komisję mającą zbadać prawowierność tez głoszonych przez młodego włoskiego humanistę. Komisja zakwestionowała szczególnie 13 tez głoszonych przez Mirandolę, a na podstawie wyników jej badań, 13 lutego 1487 r. papież Innocenty VIII wstrzymał przygotowania do organizacji dysputy. Pico della Mirandola postanowił napisać Apologię, w której zgodził się odwołać kontrowersyjne tezy, lecz nie zmienił zdania odnośnie ich prawdziwości, co wywołało gniew papieża, który potępił wszystkie 900 tez opracowanych przez 23-letniego geniusza z Mirandoli, zaś jego samego skazał na krótki pobyt w więzieniu.
Z aresztu w twierdzy Vincennes Pico wydostał się dzięki wstawiennictwu książąt, a zwłaszcza Wawrzyńca Wspaniałego, który w zamian za zwolnienie go z więzienia, zgodził się na trwały pobyt Pica we własnej wilii w Fiesole. W tym czasie Pico nawiązał liczne kontakty z najważniejszymi postaciami swej epoki: Marsiliem Ficino – założycielem Akademii Platońskiej, Lorenzem de Medici – największym patronem i mecenasem włoskiego odrodzenia oraz Girolamo Savonarolą – spalonym na stosie żarliwym dominikaninem nawołującym do reformy religijnej oraz politycznej ówczesnej Florencji. Pod wpływem tego Giovanni Pico della Mirandola w ciągu ostatnich lat swego krótkiego życia zaczął rezygnować z młodzieńczych eklektycznych tendencji i stopniowo nawracać się na chrześcijaństwo: zamierzał wstąpić do zakonu dominikańskiego i całkowicie poświęcić się głoszeniu słowa Bożego, wyrzekł się swych wcześniejszych synkretycznych dzieł i spalił wszystkie napisane przez siebie wiersze, a także rozdał ubogim swój książęcy majątek i wkroczył na drogę ascezy. Jego krótki żywot został gwałtownie przerwany 14 listopada 1494 r., gdy Pico Della Mirandola osiągnął 31 rok życia. Wraz z przyjacielem o imieniu Angelo Poliziano znaleziono go zabitego w niewyjaśnionych okolicznościach w Quarceto. Już współcześni mu podejrzewali, że przyczyną śmierci wybitnego włoskiego humanisty było otrucie na rozkaz Piero II de’ Medici, lecz dopiero niedawne badania potwierdziły tę tezę, znajdując w kościach ślady arszeniku oraz innych metali ciężkich.
Mimo swego krótkiego życia Pico della Mirandola zdołał napisać liczne i zróżnicowane pod względem tematyki oraz formy dzieła, których całość zgromadzona jest na kartach bazylejskiej edycji Dzieł wszystkich nabytej przez Leopolda Jana Szersznika, stawiające go – na równi z Marsiliem Ficinem – w ścisłej czołówce nie tylko najwybitniejszych humanistów włoskich XV w., lecz także myślicieli renesansowych w ogólności. Trzon jego poglądów stanowił charakterystyczny dla renesansowych humanistów synkretyzm, którego celem było pogodzenie i uzgodnienie treści religii chrześcijańskiej z całym wachlarzem systemów religijnych oraz filozoficznych czasów starożytnych. Najważniejsze dążenia Pico della Mirandoli wpisywały się więc w renesansowy program powrotu „do źródeł” (ad fontes) kultury zakładający konieczność „odrodzenia” (rinascimento) jej w oparciu o ideały świata antycznego. Pico della Mirandola napisał liczne dzieła, w których wyrażał się w pełni ów naczelny ideał epoki Odrodzenia: m.in. kabalistyczną egzegezę Księgi Rodzaju zatytułowaną Heptaplus id est de Dei creatoris opere (1489), rozprawę poświęconą uzgodnieniu systemów filozoficznych Platona i Arystotelesa o tytule De Ente et Uno (1491) oraz napisany u schyłku życia i opublikowany po śmierci traktat Disputationes adversus astrologiam divinicatrium (1794), gdzie w XII obszernych księgach Pico przeprowadził gruntowną i radykalną krytykę „astrologii wróżebnej”. Nade wszystko jednak nieśmiertelną sławę przyniosła mu rozprawka zatytułowana Mowy o godności ludzkiej (Oratio de hominis dignitate, 1486), która stanowiła przedmowę do 900 słynnych tez. Ze względu na głoszony w niej ideał antropocentryzmu, zgodnie z którym człowiek przedstawiany jest jako ośrodek wszelkiego stworzenia i istota obdarzona absolutną wolnością samostanowienia, a więc najwyższą godnością istnienia, Mowa Pico della Mirandoli określana jest jako najdonioślejszy manifest światopoglądowy Odrodzenia i jednocześnie jako tekst kładący podwaliny pod fundamenty całej nowożytnej antropologii. Wszystkie z wyżej wymienionych dzieł znajdują się w XVI-wiecznej szwajcarskiej edycji Dzieł wszystkich Pico Della Mirandoli znajdującej się w kolekcji Leopolda Jana Szersznika, do obejrzenia której serdecznie Państwa zapraszamy.
Oprac.: Artur Lewandowski