Etymologiae Izydora z Sewilii – najbardziej wpływowa książka średniowieczna w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej

Jednym z najcenniejszych zabytków dołączonych przez Leopolda Jana Szersznika do ekskluzywnej kolekcji inkunabułów zgromadzonych w dziale Antiquitates typographicae jest najstarsza chrześcijańska encyklopedia średniowieczna o tytule Etymologiarum sive Originum libri XX autorstwa św. Izydora z Sewilli, znana powszechnie pod nazwą Etymologiae bądź Origines. Szersznikowska edycja Etymologiae to jedno z najwcześniejszych drukowanych wydań tego najbardziej poczytnego (obok Biblii) przez cały tysiącletni okres wieków średnich podręcznika encyklopedycznego. Prezentowany tu inkunabuł ujrzał światło dzienne w 1472 r. i ukazał się w augsburskiej oficynie wydawniczej Günthera Zainera. Mimo upływu niemal 550 lat od czasy wydania, do dziś w całej krasie podziwiać można misterność jego bogatych zdobień, jak również piękno oryginalnej późnośredniowiecznej oprawy wykonanej z drewna i skóry.

 

Św. Izydor z Sewilli (ok. 560-636), znany również jako Izydor Hiszpański (Isidorus Hispalensis), był jednym z ostatnich filozofów chrześcijańskich epoki starożytnej. Najprawdopodobniej urodził się w Nowej Kartaginie położonej na terenie Hiszpanii jako trzecie i najmłodsze dziecko Sevenariusa i Theodory, należących do wpływowej arystokratycznej rodziny o korzeniach hiszpańsko-rzymskich. Będąc współczesnym Maksyma Wyznawcy, przyszedł na świat w trudnych czasach następujących bezpośrednio po rozpadzie zachodniego Imperium Rzymskiego, kiedy to Hiszpania w całości znajdowała się pod panowaniem barbarzyńskich władców wizygockich. Po śmierci rodziców, która miała miejsce jeszcze we wczesnym dzieciństwie Izydora, jego wykształceniem oraz wychowaniem zajął się starszy brat, św. Leander, który piastował wówczas godność arcybiskupa Sewilli. Młody Izydor uczęszczał więc do sewilskiej szkoły katedralnej, będącej najstarszą tego rodzaju instytucją na całym półwyspie iberyjskim, gdzie pod kierownictwem swego brata odbył studium siedmiu sztuk wyzwolonych (septem artes liberales), przechodząc najpierw kurs trivium złożony z gramatyki, retoryki oraz dialektyki, a następnie quadrivium, w trakcie którego nabył wiadomości z zakresu arytmetyki, geometrii, astronomii oraz muzyki. Bardzo szybko w stopniu mistrzowskim opanował język łaciński, a także zaznajomił się z językami greckim i hebrajskim, co pozwoliło mu zgłębiać pisma Arystotelesa o dwa stulecia wcześniej niż pierwsi myśliciele arabscy i ugruntowało jego sławę najbardziej wykształconego człowieka swych czasów oraz „ostatniego uczonego epoki antycznej”. Izydor kontynuował edukację do 584 r., kiedy to król wizygocki Leogwild skazał na wygnanie św. Leandra i pozbawił go godności biskupiej. Po śmierci brata, która miała miejsce 13 marca 600 lub 601 r., Izydor został mianowany metropolitą Sewilii i wówczas rozpoczął pracę nad dziełem swego życia – olbrzymim przedsięwzięciem encyklopedycznym znanym pod nazwą Etymologiae, pisząc jednocześnie szereg pozostałych dzieł, wśród których wymienić należy dzieła historyczne (Historia de regibus Gothorum, Vandalorum et Suevorum oraz podręcznik historii powszechnej zatytułowany Chronica maior), pracę biograficzną De viris illustribus, a także liczne dzieła o tematyce religijnej, eklezjologicznej oraz filozoficznej (Queaestiones Testamentum Veterum, Sententiae libri tres, De summo bono).

Sytuacja św. Izydora zmieniła się diametralnie od momentu, gdy tron hiszpański objął wizygocki król Sisebud (612). Wówczas to Izydor, przyjęty przez Sisebuda do wewnętrznego kręgu dworskiego, podjął usilne starania nawrócenia króla oraz poddanych z negującej dogmat Trójcy św. herezji ariańskiej na prawowierne chrześcijaństwo. Polemice z arianizmem poświęcił Izydor wiele miejsca w swych pismach, jak również w duszpasterskiej działalności podczas Drugiego (619) oraz Trzeciego Synodu w Sewilli (624), a także podczas Czwartego Zgromadzenia Narodowego w Toledo (634), w trakcie którego wysunął postulat, by w zrujnowanej przez barbarzyńców Hiszpanii odnowić instytucjonalne nauczanie oparte na wzorach kultury klasycznej za pomocą dekretu nakazującego biskupom zakładanie szkół katedralnych analogicznych do jego sewilskiej alma mater. Dzięki swojej niestrudzonej działalności duszpasterskiej, edukacyjnej oraz politycznej prowadzonej przez ponad trzy dekady, udało mu się niemal w całości wyplenić herezję ariańską z ziem hiszpańskich. Św. Izydor zmarł w powszechnej opinii świętości w dniu 4 kwietnia 632 r., choć oficjalnie został kanonizowany przez papieża Klemensa VIII dopiero w 1598 r., a jego ogromne zasługi dla rozwoju doktryny religijnej sprawiły, że papież Innocenty XIII nadał mu zaszczytny tytuł Doktora Kościoła w 1722 r.

Św. Izydor z Sewilli był pierwszym autorem chrześcijańskim, który w swym najważniejszym, prezentowanym tu dziele Etymologiae, postanowił stworzyć summę wiedzy powszechnej na wzór wielkich opracowań encyklopedycznych autorów pogańskich. Opracowana przezeń ogromna kompilacja składała się z 20 obszernych ksiąg podzielonych na blisko 450 tematycznych rozdziałów. Pracę nad swym opus magnus rozpoczął Izydor około 600 r. zachęcony do tego przedsięwzięcia przez Braulio – bliskiego przyjaciela i jednocześnie arcybiskupa Saragossy, który oceniał je tak wysoko, że charakteryzował dzieło Izydora jako zbiór zawierający „w zasadzie wszystko, co należy wiedzieć” (quaecunque fere sciri debentur) – oraz kontynuował przez ponad dwie dekady, redagując ostatecznie całość tekstu ok. 626 r., na krótko przed śmiercią. Izydor w swej kompilacyjnej encyklopedii, dla której podstawowym punktem odniesienia była Historia naturalis Pliniusza Starszego, dążył do zestawienia najważniejszych informacji obejmujących właściwie wszystkie dziedziny wiedzy zgodnie z klasyfikacjami okresu schyłku świata starożytnego (m.in. gramatykę, retorykę, dialektykę, astronomię, muzykę, geometrię, prawo, medycynę, teologię, geografię, historię naturalną oraz historię powszechną, dzieje Kościoła, architekturę, rolnictwo, twórczość klasycznych pisarzy i filozofów, jak również szereg praktycznych zagadnień związanych z pożywieniem, narzędziami, ubraniami czy budową dróg), wykorzystując w tym celu olbrzymią ilość dzieł autorów zarówno chrześcijańskich (Laktancjusz, Tertulian, Orygenes, św. Augustyn, Boecjusz), jak i pisarzy klasycznej starożytności (Solinus, Marcjalis, Servius, Varro, Martianus Capella i in.), w większości niezachowanych do naszych czasów. Etymologiae zawdzięczają swój tytuł zastosowanej w nich metodzie etymologicznego badania definiowanych pojęć, której celem było dotarcie do językowego źródła i „początku” używania danego wyrazu (stąd dzieło to nazywane jest również Origines), mającemu na celu uchwycenie w ten sposób jego istotnych właściwości. Sama metoda badawcza przyjęta przez Izydora, podobnie jak alfabetyczny układ treści encyklopedii, zostały przejęte z klasycznej tradycji starożytnych, dzięki czemu dzieło jego stanowi pomost między encyklopedystyką pogańską oraz następującym po nim licznym encyklopediom świata chrześcijańskiego, dla których stało się niedoścignionym wzorcem. Zauważyć należy, że choć w swych etymologicznych poszukiwaniach św. Izydor, bazujący na dostępnych mu okruchach wiedzy świata antycznego zachowanych w czasach jego upadku i schyłku, postępował dość dowolnie i arbitralnie, co dobitnie wykazały badania filologiczne prowadzone począwszy od Renesansu, to jednak dzieło jego pozostawało najpopularniejszym opracowaniem tego typu przez całe wieki średnie, stanowiąc pozycję obowiązkową na półkach każdej średniowiecznej biblioteki, z której kart podstawy wiedzy o świecie czerpały niezliczone generacje chrześcijańskich myślicieli i uczonych.

Oprac.: Artur Lewandowski