Wśród imprez organizowanych przez Muzeum Żydów Polskich jako Muzeum na Kółkach, w Cieszynie w dniach 14-15 lipca 2015 będzie można między innymi obejrzeć wystawę hebraików ze zbiorów Książnicy Cieszyńskiej. Będą one eksponowane na poziomie dolnego korytarza, za szybą biblioteki Leopolda Jana Szersznika w dniach 13-31 lipca br.
rękopis na pergaminie, XVIII lub XIX w., drewniana puszka
W wielojęzycznych zbiorach Książnicy Cieszyńskiej nie mogło zabraknąć również druków i rękopisów w języku hebrajskim. Nie jest to zbiór imponujący liczebnością, ale z pewnością zawiera kilka cennych, wartych uwagi zabytków piśmienniczych, takich jak Biblia hebrajska, najważniejsza księga zarówno judaizmu, jak i chrześcijaństwa, słowniki biblijne czy słowniki i podręczniki do nauki języka hebrajskiego
Do najciekawszych należy niewątpliwie pergaminowy zwój zawierający rękopiśmienny tekst starotestamentowej Księgi Estery (Megillat Ester). Zwój, przymocowany do dwóch drewnianych drążków, przechowywany jest w drewnianym futerale w kształcie walca. Dokładny czas powstania rękopisu nie jest znany, przypuszczalnie pochodzi z wieku XVIII lub XIX. Księgę Estery od czasów starożytnych czytano podczas święta Purim, obchodzonego 14 i 15 dnia miesiąca Adar czyli w czasie ostatniej pełni księżyca przed równonocą wiosenną. Święto Purim upamiętnia wydarzenie opisane w zwoju Estery – udaremnienie przez Esterę, żonę perskiego króla Ahaswerusa, planu jego ministra Hamana zagłady Żydów mieszkających w Persji. Megillat Ester czyli zwój Estery bywał także zwyczajowo wręczany przez narzeczoną jako prezent panu młodemu w dniu ślubu. Prezentowany zwój jest przechowywany w bibliotece Leopolda Jana Szersznika, nie wiadomo jednak, w jaki sposób trafił do tej kolekcji i kto był jego właścicielem. Czy należał do cieszyńskiej gminy żydowskiej, czy może był prezentem ślubnym? Puszki na Megillat Ester bywały często bardzo ozdobne, wykonywano je na przykład z srebrnej blachy. Czy to, że cieszyński zwój jest przechowywany w skromnej drewnianej puszce, może być wskazówką co do jego pochodzenia? Te pytania pozostają na razie bez odpowiedzi.
Księga Estery, jedna z pięciu biblijnych ksiąg hamesz megilot (pięciu zwojów), które były odczytywane podczas ważniejszych świąt żydowskich, nie jest oczywiście jedyną częścią Biblii obecną w historycznych księgozbiorach Książnicy. Wśród różnojęzycznych wydań tej księgi znajdziemy także Stary Testament w języku hebrajskim. Na kartach tytułowych hebrajskich Biblii pojawiają się tajemnicze terminy “… item Masora, tam edita…”, “… Masoretarum, Kri, Ktif et qua sunt generis, notis instructa…”, co oznacza po prostu, że mamy do czynienia z ujednoliconym, oficjalnym tekstem Starego Testamentu, tzw. masoreckim. Kri, Ktif albo Qerê-ketîb to z kolei uwagi w tekście hebrajskim, objaśniające jak dane słowo należy wymawiać. Masoreci (panowie tradycji) byli to uczeni żydowscy, opracowujący m.in. zasady przepisywania świętych ksiąg, które pozwoliłyby na precyzję przekazu, a jednocześnie uniemożliwiły powstawanie w tekstach nieścisłości i błędów. W okresie od VI do XI wieku n.e. istniało kilka szkół biblijnych masoreckich, najważniejsze na terenie Palestyny, w Tyberiadzie i Seforis oraz w Babilonii. Ostatecznie jako obowiązujący przyjęto system opracowany w Tyberiadzie. System ów nazwano masorą, ta zaś dzieliła się na masora parva (mała) lub masora marginalis, czyli uwagi zapisywane na marginesach lewym, prawym lub pomiędzy kolumnami tekstu, oraz masora magna – uwagi na marginesach górnym i dolnym. Najważniejszym jednak elementem masory były znaki samogłoskowe umieszczane pod literami w tekście. Ponieważ alfabet hebrajski zawiera jedynie spółgłoski, rodzaj samogłoski, jaki należało odczytać pomiędzy nimi nie zawsze był oczywisty, co mogło prowadzić do błędów w interpretacji tekstu. Dzięki masorze – systemowi kropek i kresek umieszczonych pod spółgłoskami – osiągnięto pożądaną precyzję języka biblijnego i jednolitość tekstu kolejnych kopii Biblii, zarówno rękopiśmiennych, jak i późniejszych, drukowanych. Przedstawione tu egzemplarze Starego Testamentu w języku hebrajskim zostały opracowane i wydane przez teologów ewangelickich, Davida Clodiusa (1644-1684), działającego w Hamburgu i Gießen, Heinricha Opitza (1642-1712) z Kilonii i Johanna Heinricha Michaelisa (1668-1738) z Halle.
Niepozorna książeczka pod tytułem Hilkôt ta`anyôt Rabbi Mosis ben Majemon Tractatus de jejuniis hebraeorum, wydana w Lipsku w 1662 roku, z łacińskim przekładem Johanna Benedicta Carpzoviusa st., traktująca o postach obowiązujących pobożnych Żydów, jest dziełem jednego z największych żydowskich myślicieli średniowiecznych, Mosze Ben Majmona, zwanego Majmonidesem albo Rambam, żyjącego w Kordobie w Hiszpanii, a potem w Egipcie w latach 1138-1204. Jako rabin Majmonides zajmował się zasadami judaizmu, sformułował 13 prawd tej wiary, poza tym był wybitnym lekarzem i filozofem, w obu tych dziedzinach wiedzy pozostawiając po sobie dorobek znaczący nie tylko dla nauki średniowiecznej.
Równie niewielkich rozmiarów jest książka Rešit limudim : kolel eser ša’arim be-chochmot limudijot ve-tiv’ijot, wydana w Brnie w 1799 roku, podręcznik nauk przyrodniczych autorstwa Bernharda Ludwiga (Barucha) Lindau (1759-1849), niemieckiego matematyka pochodzącego z Hanoweru, który był przedstawicielem oświecenia żydowskiego (haskala). Haskala, ruch intelektualny Żydów europejskich, rozwijający się od końca XVIII w., przejmował ideały oświeceniowe, opowiadał się za integracją z ludnością nieżydowską, powodując powstanie w łonie judaizmu odłamów reformowanych i dając tym samym początek asymilacji Żydów europejskich.
Na koniec wypada wspomnieć dzieło Paulusa Weidnera von Billenburg (1525-1585), konwertyty (ur. jako Asher Judah ben Nathan Ashkenazi w Udine we Włoszech), lekarza, a później – już jako Paulus Weidner – rektora Uniwersytetu w Wiedniu. Druk Loca praecipua fidei Christianae był jego pierwszą książka, którą wydał w Wiedniu w 1562 roku, wkrótce po swojej konwersji na katolicyzm. W dziele tym wyjaśnia przyczyny swojej konwersji, przekonując o prawdzie wiary chrześcijańskiej.
Ta skromna prezentacja może w mniejszym stopniu pokazuje ślady po żydowskich mieszkańcach regionu, natomiast ujawnia nierozerwalne związki chrześcijaństwa z judaizmem oraz wpływ autorów żydowskich na dzieje nauki i kultury europejskiej.
Anna Rusnok
