Index librorum prohibitorum – najdłużej obowiązujący spis książek zakazanych

W piątek 26 kwietnia 2019 o godzinie 17.00 Książnica Cieszyńska zaprasza na kolejne spotkanie z cyklu „Cymelia i osobliwości w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej”. Tym razem prezentacja, nawiązująca do aktualnej wystawy pt. Niebezpieczne, niewygodne, nieprawomyślne. Książki zakazane na przestrzeni dziejów, zostanie poświęcona Indeksowi Ksiąg Zakazanych. W ramach spotkania kuratorzy wystawy – Rafał Cholewa i Krzysztof Kleczek – zaprezentują egzemplarze Index librorum prohibitorum, pochodzące z okresu od XVII do XIX wieku.

 

Pierwsza edycja słynnego kościelnego Index librorum prohibitorum ujrzała światło dzienne w czasie obrad Soboru Trydenckiego: została opublikowana w 1559 r. na polecenie papieża Pawła VI. Jego następcy powołali m.in. Kongregację Indeksu, mającą za zadanie skrupulatną weryfikację niebezpiecznych dzieł oraz regularną publikację kolejnych edycji indeksu. Ostatni spis zakazanych autorów i druków ukazał się w 1948 r. W przeciągu niespełna pięciu wieków ogłoszono 16 oficjalnych edycji indeksu, na którym umieszczano książki uznane za niezgodne z oficjalną doktryną Kościoła katolickiego; spisy te obejmowały na równi dzieła protestanckie, traktaty naukowe oraz filozoficzne (m.in. Galileusza, Kartezjusza, Locke’a, Monteskiusza, Woltera czy Kanta), jak również wszelkiego rodzaju publikacje oskarżone o nieobyczajność. W poszczególnych krajach europejskich publikowano również liczne lokalne edycje indeksu. Na przykład w Polsce ukazały się trzy wydania Indeksu: wszystkie za czasów panowania Zygmunta III Wazy, będącego żarliwym zwolennikiem kontrreformacji.

Począwszy od XVIII wieku indeks kościelny począł stopniowo tracić na znaczeniu i pełnił raczej funkcję spisu książek niewskazanych dla wiernych. Cenzorską rolę Kościoła zaczęły stopniowo przejmować władze świeckie (zwłaszcza zaś europejskie monarchie oświeceniowe), które w niedługim czasie skonstruowały własne skuteczne aparaty cenzury prewencyjnej.

Idea całkowitego zniesienia indeksu została zatwierdzona w czasie Soboru Watykańskiego II (1962-1965), kiedy to Kościół katolicki doszedł do wniosku, że zakazy druku, rozpowszechniania i czytania pewnych książek nie powinny podlegać dyscyplinarnemu osądowi Kościoła, lecz spoczywać w gestii indywidualnej oceny dokonywanej w sumieniu każdego wiernego. Dnia 14 czerwca 1966 roku Kongregacja Nauki Wiary definitywnie uznała Indeks za dokument czysto historyczny i od tego momentu przestał on obowiązywać wiernych jako dokument kanoniczny.