„Jeden rok, wiele początków. Wiosna Ludów na Śląsku Cieszyńskim”

In WydarzeniaPosted

W piątek, 10 lutego 2023 r. o godz. 14.00, w galerii Książnicy Cieszyńskiej otwarta zostanie wystawa „Jeden rok, wiele początków. Wiosna Ludów na Śląsku Cieszyńskim”. Ekspozycja zaprezentuje wydarzenia roku 1848 oraz ich następstwa, które zrewolucjonizowały Europę Środkową, w tym także Śląsk Cieszyński, determinując dalszy bieg dziejów tego regionu. Choć Wiosna Ludów bardzo rzadko pojawia się w głównym nurcie popularyzacji historii w Polsce, stanowi niezwykle ważną kartę w dziejach, gdyż właśnie w tym okresie zaczął kształtować się nowoczesny świat. Dlaczego rok 1848 uważany jest za przełom? Odpowiedź na to pytanie będzie można znaleźć na tytułowej wystawie. Autorzy ekspozycji, Agnieszka Laskowska oraz Maksymilian Stańczak, zachęcają do jej obejrzenia wszystkich zainteresowanych historią regionu, dziejami nowożytnymi, jak i historią najnowszą.

 

 

Wydarzenia Wiosny Ludów, czyli całej serii wybuchów rewolucyjnych z lat 1848-1849 zaangażowały większość państw europejskich. Najsilniej dotknęły one Francję, monarchię habsburską i państwa niemieckie oraz włoskie. Wypadki Wiosny Ludów na Śląsku Cieszyńskim rozegrały się w następstwie rozruchów rewolucyjnych w monarchii Habsburgów. W marcu 1848 r. stolicę wielonarodowego cesarstwa Austrii ogarnęła fala demonstracji, która doprowadziła do ucieczki kanclerza Klemensa Metternicha – symbolu zachowawczej polityki monarchii. Informacje o rewolucji marcowej w Wiedniu i wynikłych z niej reformach za pośrednictwem prasy szybko dotarły na Śląsk Cieszyński. Ogólnopaństwowe przemiany polityczne oraz wprowadzenie podstawowych swobód obywatelskich zostały przez społeczeństwo Śląska Cieszyńskiego przyjęte z entuzjazmem. W pierwszej kolejności zaktywizowało się znające język niemiecki mieszczaństwo cieszyńskie i bielskie oraz dwujęzyczna inteligencja wiejska (duchowni, nauczyciele oraz urzędnicy dworscy) – grupy podatne na niemieckojęzyczną propagandę polityczną, która z Wiednia sączyła się na prowincję. Rewolucyjny ferment doprowadził jednocześnie do rozprężenia wśród chłopów, wśród których zapanowały silne nastroje antyfeudalne i wzmogła się niechęć wobec panów. Wiosna Ludów zmieniała oblicze Europy, stając się początkiem całej serii przeobrażeń na Śląsku Cieszyńskim – spowodowała narodziny nowoczesnego ruchu narodowego, stworzyła warunki do ożywienia życia kulturalnego i politycznego, oddała chłopom uprawianą przez nich ziemię na własność, wprowadzając stosunki kapitalistyczne na cieszyńskiej wsi. Zmiany, którym dał początek rok 1848, zdecydowały o kierunku rozwoju sytuacji polityczno-społecznej w regionie na wiele następnych lat.

Celem zorganizowanej przez Książnicę Cieszyńską wystawy jest przypomnienie wydarzeń rozgrywających się 175 lat temu oraz ich następstw, które spowodowały, że po 1848 r. Śląsk Cieszyński, Austria, jak i cała Europa były już inne. Autorzy wystawy, poruszając szeroki zakres zagadnień, starali się uzasadnić, że Wiosna Ludów stanowiła przełom w wielu dziedzinach życia.

Pierwsza część wystawy poświęcona została wrzeniom rewolucyjnym w Cesarstwie Austriackim, które miały bezpośredni wpływ na rozwój sytuacji na Śląsku Cieszyńskim. Wśród obiektów ilustrujących to zagadnienie znalazły się m.in. „Konstytucja Cesarstwa Austriackiego z dn. 25 kwietnia 1848 r.” oraz „Manifest cesarza Austrii Ferdynanda I o wprowadzeniu swobody druku i zniesieniu cenzury”. Informacje o rewolucji marcowej w Wiedniu i wynikłych z niej reformach powitano na Śląsku Cieszyńskim z wielkim entuzjazmem. Życie polityczne w regionie ożyło. Z tego okresu pochodzą tłumaczone na język polski dokumenty, których zadaniem było informowanie mieszkańców regionu o wydarzeniach wiedeńskich, ale także uzasadnienie ich znaczenia dla możliwości rozwoju życia politycznego, społecznego i kulturalnego, np. „Objaśnienie najwyższego patentu cesarskiego z 1848 r.” wydane przez Komorę Cieszyńską, „Obwieszczenie Gubernatora Gubernium Morawsko-Śląskiego w sprawie zwycięstwa rewolucji w Wiedniu”, czy też „Nowości niesłychane dla śląskich chłopów: rozmowa między Pawłem i Janem o najnowszych wypadkach, które się w miesiącu marcu 1848 r. zdarzyły” autorstwa Andrzeja Cinciały.  Podobnie jak w Wiedniu, w Cieszynie powołano do życia Gwardię Narodową, która miała być gwarantem utrzymania wprowadzonych przez cesarza swobód obywatelskich. Na wystawie pojawiły się zatem materiały archiwalne charakteryzujące podstawy prawne działania Gwardii w Cieszynie, jej liczebność, a także elementy uzbrojenia gwardzistów.

W części ekspozycji poświęconej życiu politycznemu na Śląsku Cieszyńskim podczas Wiosny Ludów przedstawiono dwie najpopularniejsze wówczas doktryny polityczne i związane z nimi obozy polityczne. Tzw. obóz frankfurcki żądał przyłączenia Śląska Cieszyńskiego do Niemiec, które próbowało wówczas zjednoczyć niemieckie Zgromadzenie Narodowe we Frankfurcie. Sprzeciwiał się temu obóz słowiański, walczący o równouprawnienie narodowościowe oraz autonomię regionu w ramach cesarstwa Austrii. Wiele prezentowanych na wystawie obiektów dotyczy pierwszych (prawie) powszechnych wyborów parlamentarnych w historii regionu – wyborów do zgromadzenia frankfurckiego oraz sejmu austriackiego w Wiedniu. Zagadnienia polityczne wyeksponowano przede wszystkim za pomocą ogłoszeń, ulotek i broszur, na które można było natknąć się na cieszyńskiej ulicy w 1848 r., lecz nie tylko – na szczególną uwagę zasługuje opieczętowana legitymacja służbowa Karola Hodurka, posła na sejm austriacki z okręgu cieszyńskiego.

Zagadnieniem istotnym zarówno z perspektywy Śląska Cieszyńskiego, jak i całej Europy był Zjazd Słowiański, którego celem było uregulowanie relacji między narodami słowiańskimi oraz określenie wspólnego stosunku Słowian do niebezpieczeństw, jakim były dwa potężne nacjonalizmy domagające się własnej państwowości – niemiecki oraz węgierski. Wypracowana wówczas po raz pierwszy koncepcja samostanowienia narodów spopularyzowała się w XX wieku za sprawą Woodrowa Wilsona. Swą przynależność narodową wyartykułowała także i delegacja ze Śląska Cieszyńskiego w osobach Pawła Stalmacha oraz Andrzeja Kotuli, odmawiając udziału w obradach Zjazdu w ramach sekcji czeskiej, sprzeciw swój argumentując słowami: „My Ślązacy jako Polacy chcemy i możemy tylko do polskiej sekcji należeć”. Przebieg Zjazdu został zilustrowany materiałem archiwalnym w postaci odezw, broszur oraz afiszy.

Siłą napędową wydarzeń Wiosny Ludów na Śląsku Cieszyńskim było kształtowanie się nowoczesnej świadomości narodowej. Proces ten, charakteryzujący się w pierwszej fazie wzrostem znaczenia języka macierzystego i obejmujący swym zasięgiem początkowo tylko bogate chłopstwo, z czasem ogarnął resztę środowisk wiejskich. Zalążek polskiego ruchu narodowego skupił się wokół Pawła Stalmacha oraz „Tygodnika Cieszyńskiego”, którego pierwszy numer ukazał się właśnie w 1848 r. Rozwój ruchu narodowego oraz kształtowania się poczucia świadomości, a co za tym idzie odrębności narodowej, został pokazany na przykładzie twórczości trzech pionierów ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim – Pawła Stalmacha, Andrzeja Cinciały, Andrzeja Kotuli. Prezentowany na wystawie „Pamiętnik” Pawła Stalmacha oraz literacki pamiętnik Andrzeja Kotuli „Szkoła polszczyzny” należą do najcenniejszych XIX-wiecznych zbiorów rękopiśmiennych Książnicy Cieszyńskiej.

Obok trzech „szermierzy” niezwykle istotna dla sprawy narodowej była również postać Pawła Oszeldy, określanego mianem nowego typu rewolucjonisty. Przez wzgląd na chłopskie korzenie przypisywano mu rolę emisariusza i wodza rewolucji wśród chłopów. Za udział w rozruchach wiedeńskich został uwięziony i osadzony w twierdzy Szpilberg koło Brna. Z pobytu w więzieniu pochodzi eksponowana na wystawie tzw. „skrzyneczka Pawła Oszeldy”. Obecnie pośrednim dowodem pamięci o Wiośnie Ludów na Śląsku Cieszyńskim są organizowane w Nieborach tzw. „Dni Oszeldy”, których celem jest zarówno przypominanie sylwetki tego działacza narodowego, jak i pielęgnowanie zbiorowej pamięci nieborowian o polskich korzeniach.

Skupiskami polskiego życia kulturalnego i narodowego na Śląsku Cieszyńskim były tajne związki młodzieży – Złączenie Polskie oraz Towarzystwo Uczących się Języka Polskiego (przemianowane później na Czytelnię Polską), które koncentrowały się na upowszechnianiu kultury polskiej i doskonaleniu się w dziedzinie sprawności językowej, podnosząc tym samym rangę języka ojczystego w świadomości narodowej mieszkańców Śląska Cieszyńskiego. Działalność tych instytucji została zilustrowana bogatym materiałem archiwalnym w postaci rękopisów, obejmujących m.in. „Materiały Towarzystwa Uczących się Języka Polskiego” oraz protokoły jego posiedzeń. Poruszając problem początków ruchu narodowego, a także tworzenia się instytucji kulturalnych w regionie, nie można nie wspomnieć o Bibliotece Polskiej dla Ludu Kraju Cieszyńskiego oraz jej księgozbiorze. Stanowiła ona bowiem pierwszą polską publiczną bibliotekę w regionie. Na wystawie pokazane zostały wybrane dzieła składające się na jej księgozbiór, a także inwentarze biblioteki.

Rozporządzenia cesarskie oraz okólniki z lat 1848-1849 ilustrują postęp, który dokonał się w zakresie równouprawnienia wyznaniowego na Śląsku Cieszyńskim. Przyznanie wszystkim obywatelom, bez względu na wyznanie, swobód konstytucyjnych, rezygnacja z używania określenia „akatolik” w odniesieniu do wyznawców protestantyzmu, a także nadanie ewangelickim księgom metrykalnym mocy prawnej to tylko niektóre z przywilejów uzyskanych przez protestantów. Na ekspozycji zaprezentowany został także patent tolerancyjny z 1861 r., stanowiący zwieńczenie długotrwałych starań protestantów o równouprawnienie.

Wiosna Ludów zmieniła obraz cieszyńskiej wsi. Uwłaszczenie chłopów oraz zniesienie pańszczyzny miało doniosłe znaczenie dla zmiany panujących na wsi stosunków. Zagadnienie to zostało zilustrowane unikalnymi aktami prawnymi stwierdzającymi uwolnienie gruntów chłopskich z pańszczyzny i przyznanie ich na własność poszczególnym gospodarzom oraz przykładami książeczek ratalnych, w których odnotowywano spłatę rekompensat za utracone przez szlachtę grunty.

Ruch rewolucyjny zapoczątkowany wybuchem Wiosny Ludów został ostatecznie zdławiony przez konserwatywny rząd reprezentujący interesy przede wszystkim dworu i arystokracji, niechętnej przemianom politycznym, które osłabiłyby jej pozycję w państwie. Wiosną 1849 r. rozwiązano parlament, później stopniowo znoszono swobody obywatelskie, aż do unieważnienia wywalczonej przez rewolucję konstytucji, co cesarz uczynił patentem sylwestrowym w 1851 r. Nie dało się jednak cofnąć dokonanych już przemian społeczno-gospodarczych, tak samo jak nie dało się już zatrzymać wielu procesów, takich jak wzrost świadomości narodowej, politycznej i społecznej, których katalizatorem stała się Wiosna Ludów. Zdobycze Wiosny Ludów w Austrii powróciły do łask dekadę później, kiedy po porażkach wojennych dynastia habsburska rozpoczęła budowę ustroju konstytucyjno-parlamentarnego w Cesarstwie Austrii.

Na Śląsku Cieszyńskim wydarzenia 1848 r. dały początek nowoczesnemu ruchowi narodowemu, który wśród polskojęzycznej ludności stworzył w drugiej połowie XIX w. nowe społeczeństwo obywatelskie, świadome swojej narodowej odrębności. Życie kulturalne nabrało niespotykanego dotąd rozpędu. Zaczęły powstawać nowe instytucje kulturalno-oświatowe, mnożyły się tytuły prasowe, powstawały szkoły ludowe, miejscowa ludność zacieśniła swoje kontakty z polskim językiem literackim. Zniesienie pańszczyzny, zmiana stosunków gospodarczych na wsi, a także nasilająca się industrializacja pociągnęły za sobą zmiany demograficzne, społeczno-zawodowe oraz narodowościowe.

Wystawa zorganizowana została w oparciu o XIX-wieczne dokumenty archiwalne, zgromadzone w Książnicy Cieszyńskiej m.in. w zespole archiwaliów Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego oraz pochodzące z tego samego okresu materiały rękopiśmienne, głównie o charakterze wspomnieniowym. Wśród dokumentów i ogłoszeń ogólnopaństwowych przeważają druki polskojęzyczne publikowane na terenie Galicji. Ze zbioru archiwaliów PTL wykorzystane zostały także pochodzące z okresu Wiosny Ludów druki ulotne (głównie afisze, odezwy oraz dokumenty propagandowe). Ilustracją przebiegu tytułowych wydarzeń stał się również materiał kartograficzny oraz ikonograficzny pochodzący ze zbiorów Książnicy Cieszyńskiej oraz Muzeum Śląska Cieszyńskiego.

Agnieszka Laskowska, Maksymilian Stańczak