21 stycznia 2014 r. mija 200 lat od śmierci ks. Leopolda Jana Szersznika. Z tej okazji Książnica Cieszyńska, chcąc przypomnieć postać i dorobek wybitnego cieszynianina, otwiera wystawę zatytułowaną „Leopold Jan Szersznik i jego epoka”. Wernisaż wystawy odbędzie się w poniedziałek, 20 stycznia o godz. 15.00 w galerii Książnicy Cieszyńskiej. Godzinę później w Sali konferencyjnej Książnicy wszyscy zainteresowani wysłuchać będą mogli poświęconego ks. Leopoldowi Janowi Szersznikowi wykładu prof. AJD, dr. hab. Janusza Spyry pt. „Jezuita w dobie oświecenia”. Następnego dnia, tj. 21 stycznia o godz. 10.00 rozpocznie się robocze seminarium naukowe zatytułowane „Historyk na prowincji w czasach nowożytnych”, współorganizowane przez Wydział Filologiczno-Historyczny Akademii Jana Długosza w Częstochowie oraz Centrum pro hospodářské a sociální dějiny Filozofické fakulty Ostravské univerzity. Podczas seminarium zaprezentowanych zostanie 11 referatów.
O Leopoldzie Janie Szerszniku napisano już, zwłaszcza w ostatnich latach, naprawdę sporo. Goście odwiedzający Książnicę Cieszyńską czy Muzeum Śląska Cieszyńskiego zaraz na wstępie dowiadują się, że był jednym z najwybitniejszych obywateli Cieszyna, i to nie tylko dlatego, że stworzył podwaliny obu tych instytucji. Przed zwiedzającymi rozwija się dalej szeroki wachlarz jego zainteresowań i wymienia liczne i różnorodne zasługi dla miasta. Gościom Książnicy przedstawia się księgozbiór Szersznika jako przykład typowej biblioteki oświeceniowej, podkreślając, że powstała ona w prowincjonalnym miasteczku, z dala od centrów kulturalnych, naukowych i politycznych.
Co to jednak właściwie oznacza? Jakie książki „musiał” posiadać Szersznik w swojej bibliotece, aby zasługiwała na miano oświeceniowej? I na czym polega jego wyjątkowość w tym zakresie? Aby odpowiedzieć na te pytania, należy z jednej strony przypomnieć historię Europy i świata drugiej połowy XVIII i początku XIX wieku, by zobaczyć, w jakich czasach żył Leopold Jan Szersznik, z drugiej zaś – zagłębić się w katalogi jego biblioteki oraz jego własne teksty, by stwierdzić, jak dalece wydarzenia historyczne, zarówno te wielkie, jak i pozornie niewiele znaczące, znalazły odbicie w zawartości jego bibliotecznych zbiorów. Osiemnastowiecznym zwyczajem biblioteka Szersznika podzielona została według dziedzin wiedzy. W podobny sposób postanowiono przedstawić postać i biografię Szersznika, poprzez pryzmat zebranych przez niego książek prezentując różne aspekty życia w jego czasach: wydarzenia historyczno-polityczne, rozwój poszczególnych dziedzin wiedzy, odkrycia naukowe, wynalazki, kulturę i sztukę, a jednocześnie próbując w pozostawionych przez cieszyńskiego uczonego tekstach odnaleźć ślady jego własnych zainteresowań i dokonań.
Epoka Leopolda Jana Szersznika, który żył w latach 1747-1814, to okres wielkich przemian na świecie, i to we wszystkich sferach życia. W swojej bibliotece zgromadził Szersznik najważniejszą literaturę z tego okresu. Odzwierciedlenie znajdują tu zarówno zbrojne konflikty, od wojen śląskich, poprzez wojnę siedmioletnią, aż po wojny napoleońskie, jak i przemiany ustrojowe – te dotyczące bezpośrednio Śląska Cieszyńskiego, w tym przede wszystkim reformy cesarza Józefa II, ale i odleglejsze – podpisanie deklaracji niepodległości i powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki czy rewolucja francuska. W cieszyńskiej bibliotece znajdziemy dzieła filozofów, myślicieli i ideologów Oświecenia, których Szersznik w jednym ze swoich rękopisów spisał jako nieprzyjaciół chrześcijaństwa, a także przełomowe prace przyrodników Linneusza i Buffona, liczne rozprawy z dziedziny nauk ścisłych i techniki. Nie brak tu również dzieł literackich autorstwa współczesnych Szersznikowi twórców, i to tak różnych jak Lessing, Kleist, Goldoni, Krasicki czy Macpherson, a także partytur i librett ówczesnych kompozytorów, takich jak Christoph Wilibald Gluck, Joseph Haydn czy Georg Benda.
Wystawę otwiera odsłaniająca postać Leopolda Jana Szersznika i obrazująca różne sfery jego aktywności prezentacja jego dzieł drukowanych i rękopiśmiennych oraz dokumentów. Najmocniej musiały wpłynąć na życie Szersznika wydarzenia, których sam był świadkiem, w których brał udział lub które bezpośrednio bądź pośrednio go dotyczyły. Pochodzący z pobożnej katolickiej rodziny student kolegiów jezuickich, wreszcie sam jezuita, boleśnie przeżył kasatę Towarzystwa Jezusowego w 1773 roku. Młodzieńcze lata spędzone w tym zakonie uczonych i misjonarzy znalazły odzwierciedlenie w bibliotece Szersznika choćby w opisach misji jezuickich w Azji i Ameryce, ilustrujących jego niespełnione marzenia o dalekich podróżach.
Nie mniej interesujące niż wyłaniający się z książek biblioteki Szersznika obraz świata drugiej połowy XVIII i początków XIX wieku są jego własne refleksje zawarte w rękopiśmiennych tekstach. Bardzo ciekawe są pod tym względem notatki zebrane w dwóch woluminach. Jeden z nich, rękopis zatytułowany Miszellanien von verschiedenen Erfahrungen, Beobachtungen und Bemerkungen zusammen getragen von Leopold Joh. Scherschnick, zawiera 516 notatek, w dużej części wypisów z lektur, dotyczących, zgodnie z tytułem, najróżniejszych spraw – od najbliższych, przyziemnych, dotyczących spraw gospodarskich, poprzez przepisy na różne pożyteczne mikstury, jak farby, sztuczne ognie, środek do usuwania śniedzi, poprzez zapiski z zakresu geometrii, miernictwa, fizyki, chemii, meteorologii, zapiski o treści demograficzno-statystycznej, notatki o różnych zjawiskach przyrodniczych, geograficznych, odkryciach naukowych, nowinkach technicznych, po informacje o nowościach w dziedzinie sztuki wojennej, bitwach i innych znaczących wydarzeniach. Historia Europy i świata ma wśród nich również swoje miejsce. Nie wszystkim wydarzeniom poświęcił Szersznik jednakową uwagę. Mniej znajdujemy tutaj refleksji na temat wydarzeń z okresu jego dzieciństwa i wczesnej młodości, więcej notatek dotyczy wydarzeń z ostatniej ćwierci XVIII i początku XIX wieku. Zainteresowania rewolucją francuską (1789-1799) w jego zapiskach nie widać zbyt wyraźnie, może dlatego, że w roku jej wybuchu miał miejsce wielki pożar Cieszyna, po którym Szersznik zajęty był nadzorem nad odbudową miasta. Zanotował jednak informację o ścięciu 8 maja 1794 r. wybitnego fizyka i chemika Antoine’a Lavoisiera, skazanego na śmierć właściwie tylko za to, że był także poborcą podatkowym. Szersznik umieścił w tym zbiorze także informację o dwunastu uczestnikach tzw. insurekcji wileńskiej, skazanych w 1797 r. za zdradę stanu na karę obcięcia uszu i wyrwanie nozdrzy oraz zsyłkę na Sybir. Karę wprawdzie później złagodzono, odstępując od okaleczenia skazanych, jednak w zapiskach Szersznika na zawsze zachowało się świadectwo okrucieństwa ówczesnego wymiaru sprawiedliwości. Szersznik odnotowywał także daty śmierci różnych osób, między innymi Glucka, Mozarta, Kanta czy cesarza Leopolda. W przypadku trzech pierwszych podkreślił ich talenty, wybitne osiągnięcia w muzyce i filozofii, notatka o śmierci cesarza jest wyjątkowo lakoniczna.
Gdy ogląda się książki zgromadzone przez Leopolda Jana Szersznika i czyta pozostawione przez niego notatki, podziw budzić musi jego znakomita orientacja we współczesnym mu świecie, szerokie horyzonty i rozległość zainteresowań. Zwłaszcza gdy uświadomimy sobie, że przepływ informacji w jego epoce uzależniony był od transportu książek, czasopism i poczty, zaś przyśpieszenie w tym zakresie, dzięki wynalezieniu telegrafu, telefonu i dalszemu rozwojowi techniki, nastąpiło wiele lat po jego śmierci.
Anna Rusnok
