Kartezjusz: racjonalizm i narodziny nowożytności

Po  półrocznej przerwie spowodowanej zagrożeniem epidemicznym Książnica Cieszyńska wznawia zajęcia Akademii Filozoficznej. Spotkania odbywać się będą tradycyjnie w każdy drugi piątek miesiąca (za wyjątkiem grudnia 2020 r.), poczynając już od 11 września, kiedy to o godz. 16.30 odbędzie się szóste spotkanie cyklu, zatytułowane „Kartezjusz: racjonalizm i narodziny nowożytności”. Będzie ono poświęcone omówieniu myśli „ojca nowożytnej filozofii” oraz protoplasty nowożytnego racjonalizmu – René Descartesa. Wykład oraz debata, które poprowadzone zostaną przez dr. Artura Lewandowskiego odbędą się w sali konferencyjnej Książnicy Cieszyńskiej. Zapraszając wszystkich zainteresowanych, w szczególności uwadze nowych Słuchaczy Akademii polecamy możliwość zapoznania się z dostępnymi online prezentacjami dotychczasowych wykładów Akademii Filozoficznej, obejmującymi zarówno zapisy video, jak również teksty wykładów, materiały źródłowe, pytania porządkujące, interaktywne quizy oraz materiał ilustracyjny:  https://kc-cieszyn.pl/strona_glowna/dzialalnosc/dzialalnosc-popularyzacyjna/akademia-filozoficzna/ Zwracamy ponadto uwagę na dostępny poniżej zaktualizowany harmonogram zajęć Akademii Filozoficznej:

René Descartes (łac. Cartesius, 1596-1650 r.) urodził się w mieście La Haye (prowincja Touraine) jako potomek wpływowego szlacheckiego rodu. W latach 1604-1612 pobierał naukę w murach najbardziej prestiżowej i elitarnej uczelni jezuickiej – słynnego kolegium La Flèche (Collège Henri IV), gdzie, zgodnie z relacjami współczesnych, przestudiować miał absolutnie każdą książkę zgromadzoną w obszernej i bogatej bibliotece naukowej tej szacownej placówki. Ogromna erudycja i pracowitość cechujące go od najmłodszych lat sprawiły, że już w 1616 r. otrzymał tytuł doktora prawa cywilnego na uniwersytecie w Poitiers. W 1629 r. wyjechał do Holandii, w której przebywał przez kolejne 20 lat, pisząc w domowym zaciszu wszystkie swoje główne dzieła i stroniąc od otwartego uczestnictwa w życiu publicznym i naukowym. Jako prominentny przedstawiciel Rzeczypospolitej Uczonych (Res publica litteraria) utrzymywał korespondencyjny kontakt z najwybitniejszymi umysłami XVII-wiecznej Europy, którym posyłał rękopisy swoich przełomowych prac i uwzględniał nadesłane przez nich uwagi oraz postulaty krytyczne w przygotowywaniu do druku ostatecznej wersji swych dzieł. Wraz ze wzrostem otaczającej go sławy największego myśliciela swych czasów, Kartezjusz zaczął dążyć do uniwersyteckiej reformy nauczania filozofii zgodnie z zasadami opracowanej przez siebie metody, czym wywołał liczne protesty teologów i filozofów holenderskich, które skłoniły go do opuszczenia Holandii, swej drugiej ojczyzny. W 1649 r. przyjął zaproszenie królowej Szwecji, Katarzyny, i udał się do Sztokholmu, gdzie zmarł po roku wskutek przeziębienia wywołanego srogością klimatu.

W przeciwieństwie do myślicieli scholastycznych, którzy wyrażali swe poglądy w wielotomowych summach oraz obszernych kwestiach i komentarzach, Kartezjusz nie pisał wiele, lecz każde z opublikowanych przezeń pism znacząco przyczyniło się do największego przewrotu umysłowego, jakim było powstanie nowego typu filozofii – filozofii nowożytnego racjonalizmu, która u swych podstaw radykalnie różniła się od filozofii uprawianej w starożytności oraz w wiekach średnich. Do najważniejszych dzieł Kartezjusza zaliczyć należy: Rozprawę o metodzie (1637), Medytacje o pierwszej filozofii (1641), Zasady filozofii (1644), O namiętnościach duszy (1649) oraz fragmenty traktatu Le monde ou traité de la lumière, który wydany został pośmiertnie (w 1664 r.) z uwagi na lęk Kartezjusza w obliczu procesu wytoczonego przez Kościół Galileuszowi.

Dlaczego w zgodnej opinii potomności nie kto inny, lecz właśnie Kartezjusz, jest jednoznacznie uznawany za „ojca nowożytnej filozofii”? Na tak postawione pytanie nie jest łatwo udzielić lakonicznej odpowiedzi. Stwierdzić można, że Kartezjusz był dla nowożytnej filozofii tym, kim Galileusz był dla nowożytnej nauki z tej racji, że połączywszy zabiegi o opracowanie wzorcowej metody badań ze spekulacją metafizyczną, stworzył nowy typ filozofii, który okazał się do tego stopnia przełomowy, że na kilka kolejnych wieków stał się punktem wyjścia dla wszelkich dociekań filozoficznych, stanowiąc jednocześnie największą cezurę w dziejach myśli ostatnich pięciu stuleci. Specyfika owego nowego rodzaju filozofii zapoczątkowanego przez Kartezjusza opierała się na konieczności poprzedzenia wszelkich dociekań filozoficznych odpowiednią „metodą” badań, której nadrzędnym celem było zapewnienie im niezawodności. W czasach Kartezjusza, gdy średniowieczna scholastyka już się wyczerpywała a renesansowi humaniści nie osiągnęli trwałych rezultatów na polu filozofii, dążenie do odkrycia właściwej metody zdobywania wiedzy stało się podstawowym zadaniem epoki. Kartezjusz pojął je znacznie głębiej niż pozostali myśliciele: chodziło mu o opracowanie metody, której celem nie byłoby samo tylko ułatwienie poszerzania spektrum wiedzy, lecz zapewnienie jej niewzruszonych podstaw, gwarantujących prawdziwość wszystkich dalszych konkluzji wyprowadzanych z podstawowych aksjomatów. Kartezjusz, który był twórcą geometrii analitycznej (jej innowacyjność polegała na zastosowaniu algebry do badań geometrycznych), opracował analityczną metodę badań naukowych, polegającą na rozbiorze złożonych kompleksów twierdzeń na czynniki pierwsze po to, by wyodrębnić proste składniki myśli. W ten sposób odkrył i opisał nową koncepcję prawdy, zgodnie z którą prawdziwe jest to, co umysł postrzega jako jasne i wyraźne (tzw. ewidencyjna koncepcja prawdy). Nowatorska koncepcja Kartezjusza stała w opozycji do klasycznej, arystotelesowskiej teorii prawdy, w ramach której za prawdę uznawana była zgodność sądu rzeczywistością (tzw. adekwacyjna koncepcja prawdy). Idąc śladami Galileusza, który dowiódł, że za pomocą liczb precyzyjnie opisać można nie tylko przestrzeń, ale i wszelki ruch, Kartezjusz dążył do stworzenia jednolitego systemu nauki powszechnej (mathesis universalis) – racjonalnej, matematycznej i dedukcyjnej, zdolnej objąć całokształt wiedzy o wszechświecie. Podstawowym narzędziem kartezjańskiej metody był sceptycyzm, polegający na kwestionowaniu wszelkich twierdzeń dopóty, dopóki nie zostanie odnaleziony „niewzruszony fundament” (fundamentum inconcussum), na którym będzie można wznieść nowy gmach wiedzy pewnej. Ów „punkt archimedesowy”, który nie poddaje się zwątpieniu i który z tej racji służyć może za podstawę wszelkiej dalszej wiedzy, Kartezjusz odnalazł w słynnym twierdzeniu: „myślę, więc jestem” (cogito, ergo sum).

Wszelkie dalsze przełomowe odkrycia i ustalenia Kartezjusza stanowiły rezultat konsekwentnego zastosowania metody analitycznej opartej na metodycznym sceptycyzmie oraz dedukcji pozostałych tez metafizycznych z pewności istnienia myślącego podmiotu – cogito. Niepodobna w tym miejscu wymienić wszystkich istotnych punktów kartezjańskiego systemu, który trwale odmienił oblicze dziejów filozofii. Do najważniejszych aspektów doktryny Kartezjusza należy zaliczyć: w metodologii (prymat metody nad badaniem rzeczy, kryterium jasności i wyraźności w poznaniu, metoda analityczna w matematyce, program powszechnej wiedzy racjonalnej zbudowanej na wzór matematyki, metoda kontrolowanego sceptycyzmu jako droga znalezienia wiedzy pewnej), w metafizyce (dualizm Boga i stworzenia, ontologiczny dowód istnienia Boga, dualizm substancji myślącej i substancji rozciągłej, podział istnienia ześrodkowany wokół antynomii świadome/nieświadome w miejsce wcześniejszej dystynkcji ożywione/nieożywione), w antropologii (radykalny dualizm duszy i ciała, nieograniczona wolność ludzkiej woli – woluntaryzm, stworzenie podstaw nowożytnej psychologii) czy w teorii poznania (nowożytna teoria świadomości i samowiedzy podmiotu, reprezentacjonizm, teoria idei wrodzonych – natywizm, teoria „światła przyrodzonego” jako teologiczny gwarant pewności wiedzy).

Zarysowane powyżej zagadnienia, uzupełnione rozważaniami nad dalekosiężnymi konsekwencjami kulturowymi nowożytnego racjonalizmu, którego wpływ do dnia dzisiejszego determinuje dyskurs naukowy, antropologiczny oraz filozoficzny, posłużą za punkt wyjścia wspólnej, grupowej dyskusji prowadzonej w oparciu o wybór najważniejszych fragmentów filozoficznych pism Kartezjusza. Wraz z zestawem pytań pomocniczych znajdują się one tutaj: Kartezjusz – teksty i pytania

W zgodzie z tradycją poprzednich spotkań Akademii Filozoficznej istotną atrakcję piątkowych zajęć stanowić będzie prezentacja unikatowej XVII-wiecznej edycji zebranych dzieł filozoficznych Kartezjusza, zatytułowanej Renati Des-Cartes Opera philosophica, która ujrzała światło dzienne w Amsterdamie zaledwie w sześć lat po śmierci autora (1656). To bezcenne wydanie całości dzieł filozoficznych Kartezjusza pochodzi z prywatnej biblioteki Józefa Ignacego Kraszewskiego.

Artur Lewandowski