Książnica Cieszyńska zaprasza na spotkanie autorskie z doc. Janą Raclavską, dr Urszulą Kolber i dr. Józefem Szymeczkiem z Uniwersytetu Ostrawskiego zatytułowane „Kazania cieszyńskie. O ich języku w kościele luterańskim”. Odbędzie się ono w środę, 15 marca 2023 r., o godz. 17.00. Goście zaprezentują publikację przedstawiającą obraz cieszyńskiej polszczyzny w kazaniach luterańskich w XVIII w i pierwszej połowie XIX wieku. Spróbują m.in. wyjaśnić, jak to się stało, że większa część ewangelików na Śląsku Cieszyńskim związała się w XIX stuleciu z polskim ruchem narodowym.
Książka doc. Jany Raclavskiej, dr Urszuli Kolber i dr. Józefa Szymeczka „Kazania cieszyńskie. O ich języku w kościele luterańskim” ukazała się na rynku księgarskim w 2022 r., a jej wydawcą był Kongres Polaków w Republice Czeskiej. Publikacja to gratka nie tylko dla miłośników historii języka, ale także dla wszystkich interesujących się historią naszego regionu oraz dziejami protestantyzmu. Składa się zaś z dwu części. Pierwszą stanowi szkic J. Szymeczka „Ewangelicy na Śląsku Cieszyńskim. Między konfesją i narodem”, natomiast drugą tworzą teksty J. Raclavskiej i U. Kolber zgromadzone w siedmiu rozdziałach. Jak zauważa prof. Jan Miodek z Uniwersytetu Wrocławskiego obie części doskonale się uzupełniają, tworząc zwarty blok tematyczny, w którym kolejny fragment stanowi niejako rozwinięcie poprzedniego. Zdaniem prof. Jana Miodka to bardzo ważna publikacja traktująca o historii ziemi cieszyńskiej, która przynosi wyrazisty, diachroniczny obraz cieszyńskiej polszczyzny pozwalający bez najmniejszych wątpliwości na traktowanie jej jako integralnego składnika języka ogólnego.
W trakcie marcowego spotkania w Książnicy Cieszyńskiej zaolziańscy badacze opowiedzą o specyfice polszczyzny, jaką charakteryzowały się teksty dawnych cieszyńskich kaznodziejów. Protestanckie książki do nabożeństw od połowy XVII wieku kształtowały nie tylko wiarę miejscowej ludności, ale też pozwalały zachować polszczyźnie rangę języka obecnego w oficjalnym obiegu. Ważną cezurą w życiu religijno-narodowym na Śląsku Cieszyński było uzyskanie pozwolenia na budowę kościoła Jezusowego na Wyższej Bramie w Cieszynie. Pierwsze dwudziestolecie XVIII wieku bywa nazywane okresem narodzin literatury polskiej na Śląsku Cieszyńskim i jest to głównie zasługa duchownych cieszyńskich Jana Muthmana i Samuela Ludwika Zasadiusa, wychowanków centrum ewangelickiego w Byczynie. Dostarczyli oni cieszyńskim ewangelikom polskie książki religijne. Wychowali ponadto następców, którzy, podobnie jak oni, czuli i rozumieli potrzebę tworzenia dzieł w języku polskim.
Nie tylko jednak druki były polskie. Do znacznie większej liczby słuchaczy docierało słowo mówione. Z zachowanych zbiorów kazań pastorów cieszyńskich wynika, że homilie wygłaszane w języku polskim były obowiązkiem. Wielu kaznodziejów nie pochodziło ze Śląska Cieszyńskiego, musiało jednak opanować język miejscowego ludu do tego stopnia, by móc głosić Słowo Boże. W Kościele ewangelickim na Śląsku Cieszyńskim status języka polskiego był wysoki, o czym prócz kazań świadczy także nauka języka polskiego, jaką w XVIII w. regularnie pobierali uczniowie gimnazjum polskiego. Zaświadczają o tym m.in. ich zachowane do dzisiaj wypracowania szkolne.
W Muzeum Protestantyzmu oraz Bibliotece i Archiwum im. B. R. Tschammera w Cieszynie przechowywane są również bogate zbiory rękopisów ewangelickich kazań. Najstarsze z nich pochodzą z połowy XVIII wieku. Wśród tekstów znajdują się kazania Jana Traugotta Bartelmusa, Jana Winklera, Wilhelma Raschkego, Jerzego Bogusława Heczki, Jerzego Filipka, Karola Michejdy i innych. Ich treść najczęściej odnosi się do wydarzeń roku kościelnego, ale są tam również kazania pogrzebowe, rocznicowe, wspomnieniowe, instalacyjne. Wszystkie odznaczają się wysokim stopniem opanowania języka polskiego przez piszących, choć odnajdziemy w nich także elementy typowe dla języka ludności cieszyńskiej, mocno związane z mową codzienną. Chodzi o pierwiastki archaiczne, regionalizmy i elementy obcojęzyczne, które pojawiają się we wszystkich niemalże planach językowych – fonologii, morfologii, składni i leksyce. W tym okresie (zwłaszcza po okresie Wiosny Ludów) widoczne jest również zbliżanie się cieszyńskiej polszczyzny do polszczyzny ogólnej.
Ewangeliccy duchowni, dzięki zaangażowaniu i zrozumieniu potrzeby używania języka ludu cieszyńskiego w działalności duszpasterskiej, położyli jeden z fundamentów pod budowę w następnym stuleciu polskiej świadomości narodowej. Wykształceni w znaczących europejskich uniwersytetach z ambon szerzyli po polsku Słowo Boże. W znacznej mierze dzięki nim tutejsza polszczyzna przez wieki opierała się obcym wpływom, a w XIX wieku znacząco przybliżyła się do polszczyzny ogólnej.
Prezentacja książki „Kazania cieszyńskie. O ich języku w kościele luterańskim” odbędzie się w środę, 15 marca 2023 r., o godz. 17.00 w sali konferencyjnej Książnicy Cieszyńskiej przy ul. Menniczej 46 w Cieszynie. Podczas spotkania będzie okazja do nabycia prezentowanej publikacji w promocyjnej cenie. Wstęp wolny.
***
Autorzy książki „Kazania cieszyńskie. O ich języku w kościele luterańskim”
Jana Raclavská – docent filologii polskiej, pracownik naukowo-dydaktyczny w Katedrze Slawistyki Wydziału Filozoficznego na Uniwersytecie Ostrawskim. Jej zainteresowania badawcze i działalność publikacyjna skupione są na dwu obszarach tematycznych: historii języka polskiego na Śląsku Cieszyńskim oraz lingwistyce kulturowej.
Urszula Kolber – doktor języka polskiego w Katedrze Slawistyki Wydziału Filozoficznego na Uniwersytecie Ostrawskim. Jej zainteresowania badawcze i działalność publikacyjna skupiają się wokół frazeologii i paremiologii porównawczej, lingwistyki kulturowej, polskojęzycznej prasy na Zaolziu oraz teolingwistyki.
Józef Szymeczek – doktor nauk humanistycznych oraz doktor teologii ewangelickiej. Kierownik Centrum Badań Kultury i Tożsamości Regionu, pracownik Katedry Wychowania Obywatelskiego Wydziału Pedagogicznego Uniwersytetu Ostrawskiego. Historyk, którego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół zagadnień protestantyzmu śląskiego, ruchu teozoficznego na ziemiach czeskich oraz dziejów mniejszości polskiej w Republice Czeskiej.