Najstarsze edycje „Cithara sanctorum” Jerzego Trzanowskiego w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej

Od 12 do 26 września 2021 r. odbywa w Cieszynie i Bielsku-Białej festiwal muzyczny „Cithara Sanctorum Silesia”. Tytuł ten nawiązuje do zbioru pieśni religijnych „Cithara sanctorum” autorstwa pochodzącego z Cieszyna duchownego ewangelickiego Jerzego Trzanowskiego (1592-1637), który odegrał ogromną rolę w środowisku ewangelickim, przyczyniając się do pogłębiania i przetrwania wiary ewangelickiej w czasach ciężkich prześladowań w okresie kontrreformacji oraz w późniejszych latach względnej tolerancji aż po czasy równouprawnienia wyznaniowego. Pierwsza edycja tego śpiewnika ukazała się w 1636 r. w Lewoczy i zawierała 414 pieśni.

Festiwal stał się także okazją do zaprezentowania w formie wystawy najstarszych edycji „Cithara sanctorum”przechowywanych w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej. Jest wśród nich siedem wydań, w szesnastu woluminach. Pochodzą one głównie z wieku XVIII, większość z nich została opublikowana na Słowacji, w Bratysławie i Lewoczy. Najstarsza jest edycja opublikowana w Bratysławie przez Franciszka Augustyna Patzko w 1700 r. Dzięki pozostawionej w jej wnętrzu notatce rękopiśmiennej, sporządzonej na luźnej karcie dowiadujemy się, że należała ona niegdyś do Pawła Stonawskiego, zamieszkałego w Bukowcu, miejscowości znajdującej się dziś na Zaolziu. Kolejne wydanie, opublikowane w 1745 r. w łużyckim Lubaniu, przygotował do wydania słowacki pisarz, poeta i teolog ewangelicki Samuel Hruškovic (1694-1748). Oba zachowane w Książnicy Cieszyńskiej woluminy wydane w 1745 r. posiadają niezwykle ciekawą proweniencję. Pierwszy z nich należał w połowie XIX wieku do Jana i Pawła Luxów, a następnie znalazł się w zbiorach Muzeum Macierzy Szkolnej w Czeskim Cieszynie. Drugi egzemplarz tego wydania należał do Maryny Turoń z Tyry, miejscowości znajdującej się obecnie w granicach administracyjnych Trzyńca na Zaolziu. Na szczególną uwagę zasługuje tu krótka kronika rodzinna informująca o urodzeniu syna Pawła w 1869 r.

Ciekawą proweniencję posiadają również egzemplarze z edycji opublikowanej w 1768 r. w Bratysławie przez Zuzannę Kempf i Jana Fryderyka Francka. Spośród czterech egzemplarzy tej edycji na szczególną uwagę zasługuje wolumin należący w 1783 r. do Pawła Kempisa, a dwa lata później do Zuzanny Kempis. W notatkach zamieszczonych na przednich wyklejkach znajdujemy też informacje o jego wcześniejszych i późniejszych właścicielach. Dzięki ręcznie dopisanemu na przedniej wyklejce tekstowi modlitwy, dowiadujemy się, że posługiwali się oni językiem polskim. Inny egzemplarz śpiewnika pochodzący z 1768 r. był używany w Nawsiu i należał w 1891 r. do Adama Fiska, który oprócz modlitwy w języku polskim, zamieścił w niej obszerne informacje o pochodzeniu książki i cenie jej oprawy oraz poinformował o jej przekazaniu Annie Kozieł, która w latach 1893-1896 na tylnej wyklejce zapisała kronikę swojej rodziny.

Kolejne zachowane zbiorach Książnicy Cieszyńskiej edycje „Cithary sanctorum” Jerzego Trzanowskiego pochodzą z 1775, 1783 i 1787 r. Ta ostatnia była używana przez Adama Paolę, zamieszkałego w 1853 r. w Koszarzyskach pod numerem 36. Sześć następnych egzemplarzy zachowanych w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej pochodzi z edycji opublikowanej w Bratysławie w 1790 r. przez Karla Gottlieba Lipperta i Samuela Gottlieba Rosenkrantza. Jest wśród nich najlepiej zachowany wolumin tego śpiewnika, posiadający zarówno frontispis, kartę tytułową i niemal kompletny tekst, w którym brakuje tylko kilku stron przedmowy. Posiada on niezwykle efektowną oprawę, składającą z cienkich deseczek powleczonych brązową skórą, ozdobioną ślepymi tłoczeniami oraz metalowymi okuciami z guzami, chroniącymi oprawę przed ścieraniem się. Całość dopełnia barwiony na niebiesko i misternie zdobiony brzeg książki oraz skórzano-metalowe zapinki łączące obie okładziny ze sobą. Grupę XVIII w. egzemplarzy zamyka wolumin bez karty tytułowej wydany w 1790 r. połączony z edycją „Phiala sanctorum” opublikowaną w Bratysławie w 1795 r.

W okresie najdotkliwszych prześladowań religijnych, gdy ewangelikom zakazano jakiejkolwiek działalności religijnej „Cithara sanctorum” wraz z Biblią i postyllą, czyli zbiorem kazań, była fundamentem pobożności w rodzinach ewangelickich. Posługiwano się nią podczas spotkań religijnych w leśnych kościołach. Korzystano z niej również podczas domowych nabożeństw, a także jako wsparcie przy nauce czytania wśród prostego ludu. Traktowano ją z ogromnym szacunkiem, zapisywano w niej najważniejsze fakty z życia rodziny i przekazywano ją z pokolenia na pokolenie. Pozostawione na jej kartach notatki rękopiśmienne potwierdzają fakt jej użytkowania przez ewangelików Śląska Cieszyńskiego. Większość egzemplarzy nosi ślady intensywnego użytkowania. Pokazuje to stan zachowania niektórych woluminów, które bardzo często nie posiadają opraw, kart tytułowych, pierwszych stron tekstu i jego zakończenia.

***

Wystawę można zwiedzać w godzinach otwarcia Książnicy Cieszyńskiej w hallu dolnym w sali Leopolda Jana Szersznika do końca listopada 2021 r.

Oprac. Jolanta Sztuchlik