W czwartek 18 grudnia 2014 r. o godz. 15.00 w Książnicy Cieszyńskiej odbędzie się wernisaż wystawy „Najstarsze, największe, najcenniejsze…”, prezentującej przechowywane w zbiorach biblioteki cymelia i osobliwości. Podczas otwarcia zaprezentowana zostanie także pierwsza z cyklu ośmiu prelekcji poświęconych najcenniejszym i najbardziej intrygującym obiektom ze zbiorów Książnicy, zatytułowana „Wielka jak i stół i maleńka jak pudełko zapałek”. Dotyczyć będzie ona jej największej i najmniejszej książki, czyli napisanemu ręcznie na pergaminie graduałowi maryjnemu zawierającemu m. in. tekst i zapis nutowy Bogurodzicy oraz miniaturowemu modlitewnikowi należącemu wg tradycji do ostatniej cieszyńskiej księżnej Elżbiety Lukrecji.
Cymelia to obiekty lub zbiory biblioteczne szczególnej wartości, specjalnie chronione i wystawiane jak eksponaty muzealne. Należą do nich okazy pisma i druku wyróżniające się wiekiem i formą, pochodzeniem, przynależnością do wybitnych osobistości, pierwsze edycje klasyków piśmiennictwa, wytwory sławnych oficyn drukarskich. Są wśród nich także rękopisy szczególnej wartości artystycznej ze względu na obecne w nich iluminacje, ilustracje czy oprawy oraz ważniejsze dokumenty przemian ideowych, społecznych i naukowych. Zamiarem autorów wystawy było zaprezentowanie takich właśnie skarbów, mogących dowieść, jak ważne i cenne są zbiory Książnicy Cieszyńskiej, jednej z najmłodszych polskich bibliotek naukowych. Prawdziwym klejnotem należącym do Książnicy jest przede wszystkim księgozbiór Leopolda Jana Szersznika, który w siedzibie biblioteki został wyeksponowany w specjalnej, oszklonej sali jako klasyczny i rzadki już obecnie przykład biblioteki osiemnastowiecznej, uporządkowanej według układu działowego i posiadającej oryginalne wyposażenie, składające się z wykonanych w klasycystycznym stylu regałów z dębowego drewna. Ksiądz Leopold Jan Szersznik był wytrawnym bibliofilem, nic więc dziwnego, że to właśnie z jego księgozbioru pochodzi najwięcej udostępnionych na wystawie eksponatów. Oprócz rękopisów i druków z jego kolekcji będą tam również białe kruki z innych wchodzących w skład Książnicy Cieszyńskiej księgozbiorów – Czytelni Ludowej, Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Tadeusza Regera oraz z Biblioteki Parafii św. Marii Magdaleny w Cieszynie, przechowywanej w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej od 2002 r. na zasadach depozytu.
Wyjątkowość zgromadzonych na wystawie cymeliów podkreślają nazwy poszczególnych części ekspozycji, mające formę przymiotników lub przysłówków z przedrostkiem „Naj….”:. Najstarsze…, Największe i najmniejsze…, Najsłynniejsze i najpopularniejsze…, Najbardziej i najmniej znane…, Najbardziej tajemnicze i egzotyczne…, Najrzadsze i jedyne…, Najbardziej osobliwe…, Należące do najbardziej niezwykłych właścicieli…, Najbardziej zaczytane… oraz Najdłużej prowadzone…
Wystawę otwierają Najstarsze… wchodzące w skład Książnicy Cieszyńskiej rękopisy, spośród których na szczególną uwagę zasługują Libri decretalium – pergaminowy manuskrypt z przełomu XIII i XIV wieku, będący jednocześnie najstarszą książką w zasobach biblioteki. Jest to liczący około 700 lat zbiór dekretałów czyli prawa kościelnego, którego autorami są Alanus i Tankredus, dwaj średniowieczni, działający w Bolonii dekretaliści. Kolejną książką, której można przypisać jeszcze więcej przymiotników rozpoczynających się od przedrostka Naj… są tzw. Prorocy Cieszyńscy, manuskrypt z 1418 i 1439 roku zawierający czeskie tłumaczenie Nowego Testamentu i Ksiąg Prorockich, będący jednym z niewielu zachowanych najstarszych przekładów Biblii na język czeski oraz jednym z najważniejszych zabytków średniowiecznego piśmiennictwa czeskiego. W Książnicy natomiast stanowi najstarszy tekst niełaciński. Do kategorii najstarszych kodeksów rękopiśmiennych należy także pochodzące z ok. 1470 roku najstarsze w cieszyńskich zbiorach dzieło o architekturze, którego autorem jest Witruwiusz, rzymski architekt, inżynier i konstruktor machin wojennych, żyjący w I wieku p.n.e. w czasach Gajusza Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta, oraz najstarsze dzieło alchemiczne zawierające zbiór średniowiecznych tekstów autorstwa Rajmunda Lully (1232-1316), katalońskiego teologa i filozofa oraz Jerzego Ripleya (ok. 1415-1490), jednego z najsłynniejszych angielskich alchemików. Kolejne rękopisy należące do kategorii najstarszych związane są z dziejami Śląska Cieszyńskiego. Jest wśród nich księga cieszyńskiego cechu krawców, którzy otrzymali przywileje od księcia Wacława III Adama w 1564 roku, zawierająca najstarszy zbiór wykrojów krawieckich różnych strojów, począwszy od szat liturgicznych, poprzez ubrania męskie i damskie, okrycia końskie aż po namioty. Życia codziennego dotyczy także najstarszy znany dziennik z terenu Śląska Cieszyńskiego, autorstwa Jana Tilgnera (1574-1735), burgrabiego Strumienia i Skoczowa z notatkami rodzinnymi i dotyczącymi wydarzeń w Strumieniu i okolicy oraz na świecie. Jest tu również najstarszy herbarz szlachty cieszyńskiej z przełomu XVI i XVII wieku, zawierający ręcznie malowane herby szlachty górnośląskiej, w tym cieszyńskiej, a także rodów polskich, czeskich i niemieckich oraz herby dynastyczne ze Śląska, Polski, Kurlandii i Pomorza. W grupie rękopisów XVII-wiecznych znajduje się najstarszy inwentarz cieszyńskiej szlacheckiej biblioteki Jerzego Sobka z Kornic z 1657 roku oraz najstarsza ankieta dotycząca Cieszyna, zawierająca 30 pytań na temat stanu miasta i jego historii od legendarnego założenia w 810 roku, sporządzona przez Ephraima Ignatiusa Naso von Löwenfels (ok. 1625-1684), który w ten sposób zbierał materiały do planowanego przez siebie dzieła związanego z historią Śląska. Na szczególną uwagę zasługuje tu także najstarszy utwór sławiący uroki Śląska Cieszyńskiego, którego autorem jest ksiądz Ludwik Heimb (ok. 1700-1765), duchowny w Cieszynie, Frydku, Skoczowie, a następnie proboszcz w Pruchnej. Z wieku XIX na wystawie zaprezentowano też sporządzony przez Leopolda Jana Szersznika najstarszy słownik gwary cieszyńskiej, zawierający cieszyńskie wyrazy gwarowe, używane nawet do dziś w wypowiedziach kierowanych do małych dzieci oraz najstarsze chłopskie listy ze Śląska Cieszyńskiego, które są prawdziwym ewenementem, pochodzą bowiem z czasów, kiedy na innych ziemiach polskich, choćby w sąsiedniej Galicji, poziom analfabetyzmu sięgał niemal 90% ogółu ludności. Szczególnie cenne dla historii Śląska Cieszyńskiego są dokumenty pochodzące z lat 1848-1851 oraz z roku 1868, a więc z czasów budzenia się polskiej świadomości narodowej. Są wśród nich protokoły Towarzystwa Uczących się Języka Polskiego na Ewangelickim Gimnazjum w Cieszynie, pierwszej polskiej organizacji założonej w Cieszynie w 1847 roku. Oprócz protokołów zachowały się również teksty apelu do rodaków o wsparcie tej organizacji, a przede wszystkim spisy książek ofiarowanych do tworzonej przezeń biblioteki i wykaz nazwisk ofiarodawców. Pierwsza polska biblioteka założona przez Towarzystwo w 1849 roku nosiła nazwę Biblioteki Ludu Kraju Cieszyńskiego i działała do 1854 roku, a następnie w 1861 roku została włączona do biblioteki Czytelni Ludowej. Grupę najstarszych rękopisów zamyka pochodząca z lat 1906-1910 księga meldunkowa najstarszego schroniska turystycznego na Śląsku Cieszyńskim oraz Protokoły Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego, powstałej 19 października 1918 roku jako reprezentacja wszystkich działających w tym czasie na Śląsku Cieszyńskim stronnictw politycznych. Był to pierwszy na całym historycznym obszarze ziem polskich, niezależny od mocarstw zaborczych organ władz Niepodległej Rzeczypospolitej.
Następną grupę eksponatów z kategorii Najstarszych… stanowią książki drukowane wśród których najcenniejsze są inkunabuły, czyli druki wydawane od połowy XV w. do roku 1500 włącznie. Na szczególną uwagę zasługuje tu najstarsza książka drukowana przechowywana w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej. Jest to wolumin wydany w Kolonii w drukarni Ulricha Zella w 1470 roku, składający się z trzech współoprawnych ze sobą dzieł. Pierwszym z nich jest De officiis libri tres autorstwa św. Ambrożego, dzieło należące w Polsce do rzadkości, ponieważ oprócz Książnicy Cieszyńskiej przechowują je tylko trzy polskie biblioteki. Dwa pozostałe dzieła w klocku, zawierające listy o życiu, śmierci i cudach św. Hieronima, stanowią jeszcze większy rarytas, ponieważ są jedynymi egzemplarzami znajdującymi się w zbiorach polskich. Kolejnym inkunabułem posiadającym charakterystyczne dla książek z tego okresu zdobnictwo w postaci rubrykowania i ozdobnego inicjału z floraturą jest wydrukowana w 1472 roku najstarsza średniowieczna encyklopedia, której autor, św. Izydor z Sewilli, dążąc do podniesienia poziomu intelektualnego i moralnego duchowieństwa postanowił stworzyć dla nich dzieło obejmujące całą ówczesną wiedzę. Za jego zasługi w szerzeniu wiedzy Papieska Rada do Spraw Środków Społecznego Przekazu ogłosiła go w 1997 roku patronem Internetu, Internautów i Programistów.
Oprócz inkunabułów na wystawie znalazło się też wiele cennych druków z wieku XVI i XVII, wśród których szczególną uwagę zwraca wydany w Krakowie w 1505 roku najstarszy mszał wydrukowany w Polsce. Z Krakowa z 1554 roku pochodzi również Kronika wszystkiego świata Marcina Bielskiego, najstarszy w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej druk w języku polskim. Z innych prac pochodzących z kolebki polskiego drukarstwa szczególną wartość posiada tzw. Statut Jana Łaskiego z 1506 roku, uważany za najstarszą kodyfikację prawa polskiego oraz dzieło Bartłomieja Groickiego z 1565 roku, będące najstarszą drukowaną w języku polskim książką prawniczą. Z innych książek prawniczych godne polecenia są Prawa a zřijzenij zemské Knijžetstwij Těssynského, najstarszy zbiór przepisów prawnych normujący życie w Księstwie Cieszyńskim, wydany w Ołomuńcu w 1592 roku oraz najstarsza drukowana kronika cieszyńska, wydana we Freibergu w Saksonii w 1588 roku. Jej autorem jest Eleazar Tilisch (1560-1612), sekretarz księżnej Katarzyny Sydonii. Obok dzieł prawniczych na wystawie zaprezentowano również najstarsze wydania Biblii, wśród których znajduje się tzw. Biblia wrześniowa z 1522 roku czyli najstarsze wydanie Nowego Testamentu w przekładzie Marcina Lutra, odkryte niedawno w księgozbiorze Leopolda Jana Szersznika oraz najstarsze drukowane polskie przekłady biblijne, takie jak Biblia Leopolity z 1561 roku i Biblia Brzeska z 1563 roku. Grupę książek XVI-wiecznych zamykają trzy książki kucharskie, wśród których znajduje się najstarszy drukowany zbiór przepisów kulinarnych Bartolomeo Platiny, reprezentowany w zbiorach Książnicy przez strasburską edycję z 1517 roku. Na wystawie znalazła się również najstarsza zachowana polska książka kucharska. Jest nią Compendium ferculorum albo Zebranie potraw, napisane przez Stanisława Czernieckiego, kuchmistrza wojewody krakowskiego Aleksandra Michała Lubomirskiego i wydane w Krakowie w 1682 roku. Oprócz książek kucharskich z wieku XVII pochodzi także najstarsze w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej wydanie dzieł Jan Kochanowskiego, opublikowane w krakowskiej Drukarni Łazarzowej w 1604 roku oraz najstarsze gazety ulotne, opisujące między innymi oblężenie Wiednia i odsiecz Jana III Sobieskiego we wrześniu 1683 roku.
W grupie książek XVIII i XIX-wiecznych na wystawie można też zobaczyć najstarszą w Książnicy Cieszyńskiej książkę o czarownicach (Czarownica powołana…, Gdańsk, 1714), najstarszą polską encyklopedię powszechną (Nowe Ateny) Benedykta Chmielowskiego (Lwów, 1745-1747), najstarszy traktat techniczny o budowie mostów Huberta Gautiera (Paryż, 1765) oraz Konstytucję 3 Maja, uznawaną za najstarszy tego typu akt prawny w Europie. Jest tu także najstarszy używany na Śląsku Cieszyńskim podręcznik do nauki języka polskiego (Celaryus polski) Andrzeja Fabriego (Brzeg, po 1717), najstarszy na tym terenie polski modlitewnik katolicki (Prawdziwa jedzina do nieba…, Opawa, 1761) oraz najstarszy cieszyński katalog księgarski z 1799 roku. Na szczególną uwagę zasługują tu też najstarsze druki wytłoczone w przez Tomasza Prochaskę w 1807 roku oraz czasopisma takie jak Tygodnik Cieszyński, Gwiazdka Cieszyńska, Kalendarz Cieszyński czy Jutrzenka. Jest tu także polska wersja najstarszej drukowanej historii kościoła ewangelickiego w (Cieszyn, 1809), najstarszy słownik biograficzny Śląska Cieszyńskiego autorstwa Leopolda Jana Szersznika (Cieszyn, 1810) oraz najstarsze cieszyńskie kancjonały przeznaczone dla wiernych Kościoła katolickiego i ewangelickiego.
Największe i najmniejsze… to kolejna kategoria określająca zgromadzone na niniejszej wystawie cymelia. Są w niej wspomniane już na początku tekstu graduał maryjny i modlitewnik Elżbiety Lukrecji oraz jeszcze mniejszy od niej drukowany Koran z lat 70. XX wieku, do którego dołączono miniaturową lupę ułatwiającą jego czytanie. Ciekawą historią może się pochwalić średniowieczny rękopis z lat 1473-1507, który dzięki uratowaniu w 1789 roku z płonącego w czasie pożaru Cieszyna klasztoru dominikanów zyskał miano książki, która miała największe szczęście. Na uwagę zasługuje też w tym dziale zielnik Szymona Syreńskiego z 1613 roku, najobszerniejsze polskie dzieło botaniczne oraz monumentalne dzieło Samuela Pufendorfa z największym zbiorem wedut miedziorytowych i najobszerniejsze w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej czasopismo, którym jest Wiener Zeitung, wiedeński dziennik wydawany z niewielkimi przerwami od 1780 roku do dziś.
Godne polecenia są także eksponaty zgromadzone w dziale Najsłynniejsze i najpopularniejsze…, a wśród nich wydania Boskiej Komedii Dantego, Złotej legendy Jakuba z Voraginy oraz najpopularniejsze na Śląsku Cieszyńskim ewangelickie śpiewniki, postylle i agendy. Obok wielkiej encyklopedii francuskiej, będącej najsłynniejszą encyklopedią okresu oświecenia można tu zobaczyć najsłynniejsze przepowiednie z czasów wojny trzydziestoletniej, najsłynniejszy opis podróży, czy oryginalne dokumenty dotyczące Ondraszka, najsłynniejszego śląskiego zbójnika. W następnej kategorii przedstawiającej książki Najbardziej i najmniej znane… znalazło się najbardziej znane XVI-wieczne dzieło o anatomii człowieka i najbardziej znana polska książka napisana w Cieszynie oraz najmniej znana książka największego z cieszyńskich literatów. Inne ciekawostki, takie jak rękopiśmienny Koran w oprawie kopertowej, najbardziej tajemnicza historia naturalna, dokument z najbardziej oddalonego miejsca na kuli ziemskiej czy gazeta chińska można zobaczyć w dziale Najbardziej tajemnicze i egzotyczne…, a w dziale Najrzadsze i jedyne… znalazły się między innymi najrzadsza książka, jedyna książka będąca relikwią i dokumenty najwyższych odznaczeń przyznanych cieszynianom.
Zbiory Książnicy Cieszyńskiej przedstawiają się bardzo interesująco również pod względem proweniencyjnym, dlatego na wystawie nie mogło zabraknąć działu prezentującego książki Należące do najbardziej niezwykłych właścicieli… Znaleźli się wśród nich między innymi król Polski Zygmunt August, Józef Ignacy Kraszewski, a także cieszyniacy, tacy jak Leopold Jan Szersznik, Jan Jerzy Cygan, właściciel najstarszego cieszyńskiego ekslibrisu szlacheckiego, czy Jura Gajdzica, posługujący się najstarszym na Śląsku Cieszyńskim chłopskim ekslibrisem. Oprócz książek przechowywanych w cieszyńskich domach i bibliotekach na szczególną uwagę zasługują także wydawnictwa popularnonaukowe drukowane w Cieszynie przez Brunona Kotulę w ramach serii „Samouczek Techniczny” oraz tzw. „feitzingerówki”, czyli lekkie, łatwe i przyjemne polskojęzyczne lektury, przeznaczone dla niezamożnych klientów z niższych warstw społecznych, wydawane od 1875 roku przez cieszyńskiego księgarza Edwarda Feitzingera, a należące do kategorii książek Najbardziej zaczytanych… W Cieszynie powstał również zamykający wystawę Pamiętnik Alicji Reichert, pisany przez nią aż przez 43 lata i z tej racji zakwalifikowany do działu Najdłużej prowadzony…
Nie sposób wymienić wszystkich zaprezentowanych na wystawie cymeliów. Więcej ciekawych i nierzadko zaskakujących historii na temat zgromadzonych na wystawie obiektów Goście Książnicy będą mogli uzyskać podczas prezentacji i zwiedzania wystawy oraz za pośrednictwem planowanego na rok przyszły wydawnictwa prezentującego skarby Książnicy Cieszyńskiej.
Pretekstem do zorganizowania wystawy prezentującej „Najstarsze, największe, najcenniejsze…” druki i rękopisy ze zbiorów Książnicy Cieszyńskiej jest przypadająca w tym roku dwudziesta rocznica istnienia biblioteki. Z tej okazji prócz samej ekspozycji Książnica zamierza swoje najciekawsze obiekty uprzystępnić w ramach cyklu prezentacji, który zainicjowany zostanie już podczas wernisażu wykładem Anny Rusnok, zatytułowanym „Wielka jak i stół i maleńka jak pudełko zapałek”. Prelekcji towarzyszyć będzie pokaz obu cymeliów. Ze względu na konieczność szczególnej ochrony rękopisy te, podobnie jak kilka innych cennych obiektów, będzie można zobaczyć tylko podczas wernisażu lub w czasie planowanego do kwietnia 2015 r. cyklu prezentacji. Na samej ekspozycji, która potrwa do 10 kwietnia 2015 r., wystawiane będą zaś tylko ich reprodukcje.
Jolanta Sztuchlik
