W cennej kolekcji starych druków zgromadzonej przez Leopolda Jana Szersznika znaleźć można najstarszy zachowany rzymski podręcznik nauki retoryki zatytułowany Rhetoricorvm M. Tulii Ciceronis ad C. Herennium libri IIII. Egzemplarz nabyty przez Szersznika został wydany w Kolonii w 1535 r. i ukazał się nakładem oficyny wydawniczej Ioannesa Gymnicusa. Szersznikowskie wydanie kanonicznego dzieła rzymskiej retoryki poprzedzone jest erudycyjnym komentarzem Mariusa Victorinusa, zaś całość edycji ukazała się w rzetelnym opracowaniu Gilberta de Longueila.
Prezentowane tu dzieło to najstarszy zachowany kompletny podręcznik retoryki rzymskiej, napisany nieskazitelną łacińską prozą przez autora nieznanego pochodzenia w latach ok. 86-82 p.n.e. Choć w samym tytule dzieła widnieje imię i nazwisko Marcusa Tulliusa Cycerona (106-43 r. p.n.e.) jako jego autora, to w rzeczywistości, jak dowiodły tego filologiczne badania renesansowych humanistów włoskich (Lorenzo Valla, Raphael Regius), z całą pewnością nie wyszło ono spod pióra Cycerona. Niemniej jednak tradycja przypisywania Retoryki dla Herenniusza Cyceronowi, która sięga odległych czasów św. Hieronima i pierwszych Ojców Kościoła, nie ustała i jeszcze w początkach XX stulecia można było ujrzeć jej egzemplarze wydane pod nazwiskiem wybitnego rzymskiego męża stanu i filozofa. Sam Cyceron w sporządzonej przez siebie u schyłku życia liście dzieł nie wymienił Retoryki dla Herenniusza, lecz już w początkach wieków średnich, gdy podręcznik ów stał się podstawą nauczania retoryki w ramach studium siedmiu sztuk wyzwolonych (artes liberales), powszechnie uznano go za jedno z dzieł Cycerona i w odróżnieniu od jego głównego traktatu retorycznego De inventione, który nazywano Rhetorica prima bądź Rhetorica vetus, Retorykę dla Herenniusza określano mianem Rhetorica secunda bądź Rhetorica nova.
Do dnia dzisiejszego nie jest znany ani właściwy autor Retoryki dla Herenniusza ani adresat wymieniony w tytule dzieła z imienia i nazwiska – Gajusz Herenniusz. O samym autorze można jedynie wywnioskować z informacji zawartych w tekście, że był zwolennikiem stronnictwa republikańskiego i jako człowiek zajęty wypełnianiem obowiązków zawodowych, filozofią zajmował się wyłącznie w wolnych chwilach, jak choćby pisząc podręcznik na prośbę swego krewnego i przyjaciela Herenniusza. Z licznych przykładów praktycznego zastosowania stylów, figur, trybów i tropów retorycznych wywnioskować natomiast można, że dzieło to powstało nie później niż w drugiej połowie lat 80 I w. p.n.e., ponieważ w obfitym językowym materiale ilustracyjnym zgromadzonym przez autora wzmiankowany jest siódmy konsulat Mariusza, zaś nie pojawiają się najmniejsze nawet aluzje do terroru za czasów panowania Sulli.
Anonimowy podręcznik Retoryki dla Herenniusza to najstarszy z zachowanych do dnia dzisiejszego podręczników rzymskiej nauki wymowy – retoryki, którą Rzymianie opanowali pod wpływem starożytnych Greków i uczynili jednym z najpotężniejszych narzędzi życia publicznego oraz politycznego. Historyczna wartość tego podręcznika jest bezcenna z wielu powodów. Po pierwsze, w Retoryce dla Herenniusza nie tylko zachowały się obszerne fragmenty greckich dzieł retorycznych, z których znaczna część nie ocalała do dnia dzisiejszego (traktaty Gorgiasza, Prodikosa, Izokratesa, Arystotelesa czy Hermagorasa z Temnos), lecz również wykute zostały podstawy rzymskiej terminologii retorycznej wzorowanej na pojęciach greckich. Pod tym względem dzieło to uznawać należy za kamień węgielny w rozwoju sztuki retorycznej starożytnych Rzymian, ponieważ położono w nim fundamenty pod bujny rozwój łacińskiej teorii i sztuki wymowy, które wraz z powszechnymi przekładami Retoryki dla Herenniusza na języki narodowe w początkach czasów nowożytnych przyczyniło się również do ukształtowania podstawowych pojęć retorycznych w językach ojczystych, w tym w języku polskim (np. apostrofa, anafora, hiperbola, antystrofa, antyteza, definicja itd.). Po drugie, dzieło to stanowiło doskonałe połączenie praktycyzmu cechującego mentalność rzymską z teoretycznym i spekulatywnym nastawieniem światopoglądowym starożytnych Greków, co przyczyniło się do opracowania doskonałego podręcznika, w którym licznym podziałom systemowym i logicznym każdorazowo towarzyszyły przykłady zastosowania ich w konkretnej sytuacji, a rozbieżności teoretyczne greckich szkół retorycznych (perypatetyków oraz sofistów) zostały w nim ujednolicone i uproszczone. Po trzecie wreszcie, zawarte na kartach Retoryki dla Herenniusza kompleksowe omówienie kwestii stylu retorycznego (elokucji) to pierwszy napisany po łacinie systematyczny wykład poświęcony temu zagadnieniu.
Zamierzeniem anonimowego autora Retoryki dla Herenniusza było stworzenie „krótkiego i jasnego” podręcznika retoryki, który łączyć miał walor erudycyjny z naciskiem na wyćwiczenie w uczniu umiejętności praktycznego zastosowania przedstawionych w nim nauk. Całość bogatego materiału autor podzielił na cztery księgi złożone ze wstępu, rozdziałów i podrozdziałów oraz konkluzji, która stanowiła nie tylko syntezę omówionego już materiału, lecz również zapowiedź zagadnień rozważanych w księdze następnej. W pierwszej księdze wyróżnione zostały trzy retoryczne rodzaje mowy (pokazowa, sądowa oraz doradcza) oraz właściwe każdej z nich etapy przemówienia (inwencja, dyspozycja, styl, zapamiętywanie oraz wygłaszanie), zaś każdemu z wyróżnionych retorycznych rodzajów mowy towarzyszyły szczegółowe rozważania nad zasadnością zastosowania ich w rozmaitych sytuacjach tak, by pozyskać jak największą przychylność oraz uznanie słuchaczy. Przedmiotem drugiej księgi Retoryki dla Herenniusza było kompleksowe i syntetyczne omówienie problematyki mowy sądowej, natomiast księga trzecia poświęcona była zagadnieniom mowy pokazowej oraz doradczej. W IV księdze dzieła, najważniejszej i ostatniej zarazem, autor skoncentrował się na omówieniu kwestii stylu retorycznego, który uważał za najistotniejszy obszar badań retorycznych. W księdze tej, idąc za ustaleniami Arystotelesa, wyróżnił trzy rodzaje stylu retorycznego, które dzięki niemu przyjęły się powszechnie w retoryce rzymskiej: wzniosły (cechujący się złożonym i wyszukanym słownictwem mającym na celu wpłynąć na emocje publiczności i przekonać ją do podjęcia określonego działania), średni (zbliżony do zwyczajnej konwersacji, lecz formalny i pozbawiony kolokwializmów, którego celem jest zabawienie publiki lub przykucie jej uwagi) oraz prosty (styl używający mowy potocznej, nieformalny i kolokwialny, służący do informowania oraz wyjaśniania codziennych zjawisk). Ostatnią księgę Retoryki dla Herenniusza wieńczy podział środków stylistycznych na dwie grupy, które autor nazwał „figurami dykcji” oraz „figurami myśli”.
Retoryka dla Herenniusza uznana była powszechnie we wszystkich epokach historycznych za kanoniczny podręcznik nauki sztuki wymowy. Już w starożytności rzymskie szkoły retoryczne stosowały ją powszechnie w nauczaniu, zaś jeszcze w złotym wieku średniowiecznej scholastyki podstaw retoryki uczyli się z niej myśliciele tej miary, co św. Albert Wielki, św. Tomasz z Akwinu, św. Bonawentura czy Duns Szkot. Krytyczno-filologiczne odkrycia renesansowych humanistów odebrały temu wzorcowemu podręcznikowi nimb autorytetu Cycerona, lecz wraz z nim nie utraciło ono swoich ogromnych walorów merytorycznych i wznawiane jest do dnia dzisiejszego, ciesząc się zasłużoną sławą cennego materiału źródłowego antycznego językoznawstwa.
Oprac.: Artur Lewandowski