W księgozbiorze Leopolda Jana Szersznika znajdują się dwie bardzo cenne XVI-wieczne edycje największego dzieła antycznej biografistyki filozoficznej – Żywotów i poglądów słynnych filozofów (Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων) pióra Diogenesa Laertiosa. Żywoty Diogenesa to jedyny zachowany do dnia dzisiejszego podręcznik historii filozofii napisany w czasach starożytnych, który jako świadectwo historyczne odznacza się nieocenioną wartością z racji tego, że zawiera nie tylko największy ocalały zbiór informacji o życiu i poglądach najwcześniejszych filozofów greckich (tzw. „myślicieli presokratejskich” – począwszy od Talesa aż po sofistów) oraz ich późniejszych kontynuatorów do II w. n.e. włącznie, lecz również dlatego, że znaczna część cytowanego w nim materiału źródłowego (jak np. listy Epikura do przyjaciół) nie zachowała się w żadnych innych świadectwach historycznych. Z tych powodów dzieło Diogenesa Laertiosa stanowi główne źródło wiedzy na temat filozofii starożytnych Greków i ich rzymskich sukcesorów.
Diogenes Laertios był greckim filozofem, historykiem, biografem oraz doksografem żyjącym najpewniej w 1 poł. III w. n.e. (ok. 200-250 r. n.e.). O życiu samego Diogenesa wiadomo bardzo niewiele. Historycy i biografowie do dnia dzisiejszego spierają się o fakty tak podstawowe, jak pochodzenie jego nazwiska: część z nich przyjmuje, że nazwisko Laertios pochodzi od leżącej w Cylicji miejscowości Laertes bądź od miejscowości Laertes położonej w Carii, niektórzy sądzą, że nazwisko jego wywodzi się od jednej z arystokratycznych rodzin rzymskich (Laërti), jeszcze inni zaś są zdania, że „Laertios” to w ogóle nie nazwisko, lecz pseudonim wzorowany na jednej z postaci homeryckiej Odysei (Diogenes Laertiade) i obrany przez autora w celu odróżnienia się od licznych innych Diogenesów publikujących pisma w świecie starożytnym. Podobne niejasności dotyczą też czasu życia i działalności Diogenesa Laertiosa, choć zazwyczaj przyjmuje się, że przypadała ona na okres rządów Septymiusza Sewera (193-211 r. n.e.) oraz jego następców: Karakalli (211-217 r. n.e.) i Aleksandra Sewera (222-235 r. n.e.). Informację tę zdają się potwierdzać ramy chronologiczne materiału zgromadzonego w Żywotach i poglądach słynnych filozofów, na którego kartach ostatni przywołany myśliciel to Sekstus Empiryk – wybitny reprezentant późnej szkoły sceptyckiej, zmarły ok. 200 r. n.e. Dodatkowym argumentem potwierdzającym powyższą hipotezę jest fakt, że Diogenes Laertios nie wspomina w swym dziele o powstaniu najważniejszej szkoły filozoficznej schyłku świata starożytnego – neoplatonizmu – który zaczął rozwijać się bujnie jeszcze za życia Diogenesa, lecz zapewne jako kierunek zbyt świeży i bliski w czasie, nie został przezeń uwzględniony mimo, iż swe biograficzne dzieło dedykował kobiecie, będącej „entuzjastyczną zwolenniczką” nauki Platona.
Żywoty i poglądy słynnych filozofów to najwybitniejsze dzieło greckiej biografistyki filozoficznej oraz doksografii. Na gruncie literaturoznawstwa literackie gatunki biografii (gr. bios – życie, graphein – pisać) oraz doksografii (gr. doksa – pogląd, graphein – pisać) traktowane są jako przeciwstawne, jako że podstawowym zadaniem biografa jest prawdziwe przedstawienie żywota omawianej postaci, podczas gdy zadaniem doksografa jest wyczerpujące omówienie poglądów (gr. – doksai) danego myśliciela. Bio-doksograficzne dzieło Diogenesa Laertiosa wymyka się tej prostej kategoryzacji, ponieważ – jak wskazuje już sam jego tytuł – poświęcone jest ono zarówno zarysowaniu żywotów, jak i omówieniu poglądów starożytnych filozofów. Cechą charakterystyczną pracy Diogenesa jest bowiem nieustanne przeplatanie się rozlicznych informacji dotyczących kolei życia omawianych filozofów (przybierających najczęściej postać szczegółowej narracji biograficznej urozmaiconej licznymi anegdotami) z bezstronnym i pozbawionym autorskiego komentarza opisem całokształtu ich filozoficznych przemyśleń.
Żywoty i poglądy słynnych filozofów to dzieło w przeważającej mierze kompilatorskie oraz eklektyczne, które w istocie stanowiło ekscerpt z innych, bezpowrotnie zaginionych opracowań filozofii starożytnej (jak choćby podręczniki Favorinusa czy Diodesa z Magnezji). Diogenes opisuje w nim żywoty blisko 250 starożytnych filozofów oraz cytuje 365 źródeł w większej części ocalałych jedynie w jego relacji, którą dzisiejsi historycy uznają za zasadniczo wiarygodną, zwłaszcza w odniesieniu do twórczości najdawniejszych filozofów greckich – myślicieli presokratejskich. Na wstępie swych rozważań Diogenes Laertios wyraża słuszny pogląd o Grekach jako odkrywcach filozofii, który jednakże łączy się u niego z typowym dla helleńskiej mentalności przekonaniem o wyższości greckiej kultury nad wszelkimi innymi nacjami, zbiorczo określanymi pogardliwym mianem „barbarzyńców” (gr. hoi barbaroi): „Powiadają niektórzy, że filozofia narodziła się u ludów barbarzyńskich. Jako dowód przytaczają perskich magów, babilońskich czy asyryjskich Chaldejczyków, indyjskich gymnosofistów, oraz celtyckich i galickich druidów i semnotetów […]. Ale nie zdają sobie sprawy z tego, że przypisują barbarzyńcom osiągnięcia będące osiągnięciami Greków i że od Greków zaczyna się nie tylko filozofia, ale w ogóle rodzaj ludzki”. Diogenes, obrawszy za punkt wyjścia dwa najwcześniej wykrystalizowane historycznie typy filozoficznej spekulacji Greków, które niemal równolegle narodziły się w Jonii oraz Italii, całość rozwoju greckiej filozofii traktuje jako organiczny rozwój ducha („następstwo”) owych „dwóch szkół filozofii”: jońskiej oraz italskiej. Omówienie pierwszej rozpoczyna od zarysu życia oraz poglądów Anaksymandra z Miletu (Talesa nie zalicza do szkoły jońskiej, ponieważ traktuje go jako jednego z „siedmiu mędrców” archaicznych), kończy natomiast na poglądach ich „następców” – hellenistycznych stoików (Chryzyp), natomiast omówienie drugiej ze szkół rozpoczyna przybliżeniem życia oraz poglądów Pitagorasa, wieńczy zaś szczegółowymi rozważaniami nad myślą Epikura. Zauważyć należy, że o ile na samym początku rozróżnienie na joński oraz italski typ spekulacji filozoficznej jest historycznie uzasadnione, o tyle przyporządkowywanie owym „dwóm szkołom” różnorodności i bogactwa całej późniejszej myśli greckiej jest zabiegiem ahistorycznym oraz mylącym pod względem geograficznym, jako że już w V w. p.n.e. aktywność filozoficzna Greków wykroczyła daleko poza obszary kolonii jońskich oraz tzw. Wielkiej Grecji (w tym Italii), podobnie jak myśl grecka czerpała swe twórcze impulsy ze znacznie większej liczby źródeł niż dorobek dwóch jej najstarszych szkół.
W swym dziele Diogenes Laertios wykazywał się szczególnym upodobaniem do gromadzenia rozlicznych szczegółów biograficznych oraz anegdotycznych informacji o niejednokrotnie fantastycznym charakterze, których prawdziwości nie badał, lecz bezkrytycznie relacjonował za przytaczanymi źródłami, co zresztą było zjawiskiem typowym dla historycznego piśmiennictwa epoki późnej starożytności. Stwierdzić można, że nawet jeśli wartość naukowa oraz wiarygodność dokonanej przezeń historycznej rekonstrukcji rozwoju filozofii greckiej ucierpiały z tego powodu, to z pewnością uzyskały na tym literackie walory pracy Diogenesa, który zapisał się w historii jako doskonały portrecista charakterów ludzkich oraz mistrz plastycznego opisu kontekstu kulturowego, w jakim żyli i nauczali antyczni filozofowie. Co więcej, z racji tego, że Diogenes Laertios starannie i dosłownie cytował sentencje dawnych filozofów oraz omawiał ich poglądy nie próbując ich interpretować czy oceniać, większość współczesnych badaczy uznaje materiał historyczny przytaczany przezeń za wysoce wiarygodny.
Czy da się jednakże powiedzieć coś o poglądach filozoficznych samego Diogenesa Laertiosa? Również i w tym punkcie zdania badaczy są podzielone, ponieważ bezstronność autora oraz skrupulatne ukrywanie w tekście swoich opinii i ocen znacząco utrudnia to zadanie. Z pewnością stwierdzić można, że sympatyzował on z poglądami platońskimi, jednakże na tej podstawie nie da się jednoznacznie uznać go za platonika. Z faktu, że całą X księgę swego dzieła Diogenes poświęcił życzliwemu omówieniu filozofii Epikura część historyków wnioskuje, że był on epikurejczykiem, z kolei z faktu, że w jednym miejscu swych Żywotów Diogenes nazywa szkołę sceptyków „naszą szkołą”, jak też z obiektywizmu narracji oraz charakterystycznego dlań powstrzymywania się od ocen, inni badacze skłaniają się ku tezie, że autor był zwolennikiem sceptycyzmu. Niezależnie od odpowiedzi na to pytanie, jak też niezależnie od różnic badaczy w ocenie wiarygodności dokonanego przez Diogenesa opisu rozwoju filozofii greckiej, wszyscy zgodnie uznają jego dzieło za najważniejsze źródło wiadomości na temat dziejów filozofii starożytnej.
W księgozbiorze Leopolda Jana Szersznika, którego zaliczyć należy do grona wytrawnych bibliofilów oświeceniowych, znaleźć można dwie niezwykle cenne XVI-wieczne edycje Żywotów i poglądów słynnych filozofów. Starsza z nich, nosząca dosłowny tytuł łacińskiego przekładu greckiego oryginału – De vita et moribus philosophorum libri X – ukazała się we Francji w 1585 r. nakładem lyońskiej drukarni Ant. Gryphicum. Dzieło to, którego treść zachowała się w całości, choć do naszych czasów nie dotrwała karta tytułowa, musiało już naruszone trafić w ręce Szersznika, o czym świadczyć może fakt, że oryginalną oprawę zastąpiono XVII-wiecznym pergaminem oraz tekturą. Z kolei drugie wydanie słynnych Żywotów Diogenesa Szersznik nabył oraz włączył do swej kolekcji w 1802 r., co zapisał własnoręcznie na karcie tytułowej książki, którą opatrzył również swoim autografem. Oprócz podpisu Leopolda Jana Szersznika na stronie tytułowej znajduje się także sygnet wydawniczy oficyny Plantina, której właścicielem był Francis Raphelengi. Edycja ta ujrzała światło dzienne w 1596 r. i wydana została w nadmorskim mieście Lugdunum Batavorum (dzisiejsza Holandia) pod tytułem Vitae philosophorum („Żywoty filozofów”). Tytuł ów różni się od oficjalnego i przyjętego w tradycji łacińskiej tłumaczenia z tej racji, że oprócz pełnego tekstu Żywotów Diogenesa zawiera również rzadki łaciński przekład pracy innego greckiego doksografa okresu schyłku świata antycznego – Eunapiusa Sardaniusa – który w swym dziele zatytułowanym De vitus philosophorum et sophistiarum („Żywoty filozofów i uczonych”) jawi się jako kontynuator pracy Diogenesa Laertiosa. Nieco zapomniany dziś Eunapius Sardanius był ongiś autorem znanej biografii Jamblicha – wybitnego neoplatońskiego filozofa syryjskiego pochodzenia – oraz jednym z neoplatoników. Jego Żywoty filozofów i uczonych zdradzają wyraźną inspirację arcydziełem Diogenesa Laertiosa, choć nie dorównują mu pod względem wartości merytorycznej oraz artystycznej. Dzieło Eunapiusa, powstałe o wiek lub dwa stulecia później (IV/V w. n.e.) niż praca Diogenesa Laertiosa, stanowi jej egzemplaryczne rozwinięcie i uzupełnienie. Z tej racji dzieła obu autorów zaliczane były – na gruncie tradycji trwającej od czasów dojrzałego średniowiecza (XI/XII w.) – do kanonu greckiej literatury doksograficznej, której jedynie drobna część zachowała się po upadku Cesarstwa Rzymskiego i stąd czasem wydawane były razem, czego przykład stanowi zaprezentowana tu rzadka edycja Vitae philosophorum włączona przez Leopolda Jana Szersznika do własnej kolekcji.
Artur Lewandowski
