W księgozbiorze ks. Leopolda Jana Szersznika znajduje się renesansowe wydanie jedynego zachowanego w całości do dnia dzisiejszego podręcznika wojskowości rzymskiej autorstwa Wegecjusza. Omawiana edycja ukazała się w renomowanym domu wydawniczym rodziny Plantinów w Lejdzie (Lugduni Batavorum) w 1592 roku.
Flavius Vegetius Renanus, znany szerzej po prostu jako Wegecjusz, był pisarzem rzymskim okresu późnego antyku, żyjącym najprawdopodobniej na przełomie IV i V w. n.e. O jego życiu wiadomo bardzo niewiele. Mimo iż zasłynął jako autor dwóch niezmiernie wpływowych w epoce średniowiecza dzieł – prezentowanego tu opracowania z zakresu rzymskiej wojskowości „De re militari libri quattor” oraz podręcznika poświęconego zagadnieniom weterynarii „Digesta artis mulomedicinae” – najpewniej nie był zawodowym historykiem, żołnierzem, ani lekarzem. Ze skąpych wzmianek rozsianych w jego pismach wywnioskować można, że pełnił funkcję zarządcy cesarskiego skarbu, choć i to nie jest pewne. Nie wiadomo, gdzie się urodził, mieszkał i żył, poza naturalnym i powszechnie podzielanym przypuszczeniem, że był obywatelem zachodniej części Imperium Rzymskiego. Brak znajomości elementarnych faktów z jego życia i działalności nie stał jednak na przeszkodzie temu, by na przestrzeni stuleci od IX do XVI uchodził w łacińskiej Europie za najwyższy autorytet w dziedzinie wiedzy o wojskowości.
Prezentowane tu dzieło Wegecjusza „O sztuce wojskowej” należało w epoce średniowiecza do prac najczęściej tłumaczonych na języki narodowe, natomiast u progu epoki nowożytnej – do najczęściej tłumaczonych i wydawanych książek, o czym świadczyć mogą rozmaite wersje nadawanych mu przez wydawców tytułów: „De re militari”, „Epitoma de re militari”, „Epitoma de rei militaris” czy „Epitoma institutorum rei militaris”. Swoje najważniejsze dzieło Wegecjusz zadedykował cesarzowi Teodozjuszowi I („ad Theodosium imperatorem”), natomiast ostatnimi wydarzeniami wzmiankowanymi na jego kartach są dzieje Rzymu epoki cesarza Gracjana („usque ad tempus divini Gratiani”), który zmarł w roku 383 n.e., co pozwala badaczom stwierdzić, że powstało ono najpóźniej ok. 450 r. n.e. W swym monumentalnym opracowaniu historii rzymskiej wojskowości Wegecjusz zebrał i podsumował dorobek najwybitniejszych pisarzy starożytności zajmujących się tą dziedziną ludzkiej wiedzy (Katona Starszego, Frontinusa, Paternusa i Korneliusza Celsusa), jak również treści ustaw reform wojskowych wprowadzanych przez rzymskich cesarzy (Augusta, Trajana czy Hadriana). Dzieło „O sztuce wojskowej” dotyczy tematyki organizacji wojsk rzymskich i sposobów prowadzenia wojen różnego typu, obejmując szereg zagadnień szczegółowych, jak choćby kwestie ćwiczenia bojowego rzymskich legionistów, fortyfikacji twierdz i organizacji obozów wojskowych, zachowywania dyscypliny wśród żołnierzy zarówno na polach bitew, jak i w trakcie długich marszów podczas kampanii wojennych, planowania na równi ogólnej i długoterminowej strategii, jak i wykorzystania otoczenia do stworzenia korzystnej sytuacji taktycznej, utrzymywania linii zaopatrzeniowej, dbałości o właściwą logistykę czy porad dla dowódców wojska rzymskiego („dux”). Dzieło Wegecjusza, jak sugeruje sam jego tytuł, składa się z czterech ksiąg. Pierwsza z nich poświęcona jest kwestiom porównania treningu, organizacji oraz wyposażenia legionistów okresu wczesnego imperium rzymskiego i współczesnej Wegecjuszowi epoki dekadencji, a jej naczelnym zadaniem było wykazanie konieczności przeprowadzenia reform wojskowych, mających na celu restaurację potęgi rzymskiej armii. W drugiej księdze Wegecjusz omówił szczegółowo szkolenie i zakres ćwiczeń niezbędnych rzymskiej piechocie. Księga trzecia, bodaj najbardziej znana i komentowana w ciągu wieków, czysto teoretyczna część dzieła, zawiera przegląd wszelkiego rodzaju działań bojowych stosowanych w trakcie wojny lądowej oraz prezentację „ogólnych zasad prowadzenia wojny” („regulae bellorum generales”), czyli sławnych maksym, do których zaliczyć należy aforyzmy takie, jak „głównym i zasadniczym posunięciem wojennym jest zgromadzenie licznych zapasów i zniszczenie przeciwnika głodem – głód jest znacznie bardziej przerażający niż miecz”, „wszystko, co jest korzystne dla przeciwnika, jest niekorzystne dla ciebie” czy „niech ten, kto pragnie pokoju, szykuje się do wojny” stanowiącą trawestację słynnego powiedzenia „si vis pacem, para bellum”. W ostatniej z ksiąg Wegecjusz zamieścił szczegółowy opis rzymskiej sztuki oblężniczej z okresy schyłku Cesarstwa, który przez kilka kolejnych stuleci stanowił najważniejszy punkt odniesienia dla dowódców wojennych średniowiecznej Europy.
Oprac. Artur Lewandowski.
