80 lat temu zginął tragiczną śmiercią ks. Karol Kulisz (1873-1940), wybitny ksiądz ewangelicki, senior Diecezji Cieszyńskiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, działacz społeczny i narodowy, ojciec duchowy Społeczności Chrześcijańskiej (ewangelickiego towarzystwa religijnego o charakterze pietystycznym) oraz wydawca i redaktor pism religijnych (m. in. „Słowo Żywota” i „Głosy Kościelne”). Ks. Karol Kulisz był bliskim współpracownikiem przywódcy polskich ewangelików, ks. Franciszka Michejdy. W latach 1918-1920 aktywnie występował w obronie przynależności Śląska Cieszyńskiego do Polski (w lipcu 1920 r., złożył Radzie Ambasadorów memoriał w sprawie przyłączenia Śląska do Polski).
Sprawy religijne i związana z nimi działalność społeczna, przejawiająca się przede wszystkim w służbie dla ubogich i najbardziej potrzebujących, składały się na sens jego życiowych działań. Już w 1913 roku, w swej pierwszej parafii w Ligotce Kameralnej założył dom opieki „Betezda” dla ludzi starych i niedołężnych. W 1920 roku ks. Karol Kulisz został proboszczem parafii ewangelickiej w Cieszynie, a w rok później seniorem Diecezji Cieszyńskiej. W tym też roku zrealizował dzieło swojego życia, zakładając Zakłady Opiekuńczo-Wychowawcze „Eben-Ezer” w Dzięgielowie – domy opieki dla sierot, starców i osób niedołężnych.
Tak pisał ks. Karol Kulisz o trudnej sytuacji społeczno-ekonomicznej podzielonego Śląska Cieszyńskiego po 1920 r. i konieczności zakładania domów opieki dla ubogich i potrzebujących:
„Dzielnica śląska nie należy dziś do najszczęśliwszych, ani w Polsce, ani w Środkowej Europie. Powojenne zdziczenie obyczajów dosięgło tu szczytu w bratobójczych walkach plebicytowych, a nowe granice pociągnięte przez środek kraju, podcięły życie gospodarcze i pogrążyły wielu w nędzy. Kraj wygląda czasem jak scena, na której zjawiają się opuszczone dzieci, kaleki, bezrobotni i włóczęgi. […] Wśród takich warunków powstają opiekuńczo-wychowawcze instytucje wewnętrznej misji w Dzięgielowie pod Cieszynem. Są one klasycznym wyrazem wielkiego ubóstwa, a mimo to niezmożonej żywotności i pragnienia życia Bożego na ziemi.”
„Zakłady Opiekuńczo-Wychowawcze “Ebenezer” w Dzięgielowie pod Cieszynem”,
Cieszyn, 1927, s. 26.
Aby nadać realny kształt swojemu zamysłowi, ks. Karol Kulisz wydzierżawił od Skarbu Państwa w Dzięgielowie 43-hektarowe gospodarstwo, wcześniej należące do zlikwidowanej Komory Cieszyńskiej. W części dawnej owczarni urządził prowizoryczny przytułek dla starców i dzieci, zaś w części szopy zorganizował trzy baraki dla bezrobotnych i bezdomnych. Do opieki nad wymagającymi szczególnej pomocy, pozyskał siostry diakonise z Ligotki Kameralnej. W 1923 roku założył dla potrzeb służby w zakładach, Polski Diakonat Ewangelicki.
Mimo permanentnego braku środków finansowych, Zakłady Opiekuńczo-Wychowawcze „Eben-Ezer” stopniowo się rozwijały. Utrzymanie zapewniały m.in. dochody z wynajętego gospodarstwa, ofiarne składki ewangelików z Polski i zagranicy (m. in. z Ameryki, gdzie w 1928 r. ks. Karol Kulisz skutecznie zabiegał o wsparcie) oraz wsparcie ludzi dobrej woli.
W 1930 r. w Dzięgielowie mieszkało 53 diakonis, które pomagały 70-80 starcom, osobom kalekim, chorym i niepełnosprawnym, około 120 dzieciom oraz przejściowo 30-50 bezrobotnym. Do 1939 r. w skład Zakładów Opiekuńczo-Wychowawczych „Eben-Ezer” w Dzięgielowie wchodziły: nowoczesne i wzorowo prowadzone gospodarstwo rolne (na Kępie), tartak, cegielnia, boisko i kort tenisowy (Szczukówka), a od 1932 r. zamek dzięgielowski (miejsce na kolonie dla dzieci, uniwersytet ludowy). Co roku na terenie Zakładów Opiekuńczo-Wychowawczych „Eben-Ezer” w Dzięgielowie organizowane były przez ks. Karola Kulisza uroczyste „Święta Żniw”, skupiające tysiące uczestników, które pełniły dla wiernych podobną rolę jak współcześnie Tydzień Ewangelizacyjny, wzmacniając wiarę i inspirując do działania.
Dalszą działalność ks. Karola Kulisza na rzecz rozwoju zakładów opiekuńczo-wychowawczych przerwał wybuch II wojny światowej. 23 września 1939 r. został aresztowany przez gestapo w ramach akcji „Intelligenzaktion Schlesien” (akcja likwidacji polskich elit intelektualnych na Śląsku). Zginął w niemieckim obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie 8 maja 1940 roku.
Mimo tragicznej śmierci ks. Karola Kulisza, jego dzieło przetrwało i jest kontynuowane do dzisiaj przez Ewangelicki Dom Opieki “Emaus” w Dzięgielowie, prowadzony przez Diakonat Żeński “Eben-Ezer”.
W cyfrowych zbiorach Książnicy Cieszyńskiej znaleźć można publikację okolicznościową, związaną z historią i działalnością Zakładów Opiekuńczo-Wychowawczych „Eben-Ezer” w Dzięgielowie.
F., „Zakłady Opiekuńczo-Wychowawcze “Ebenezer” w Dzięgielowie pod Cieszynem”. – Cieszyn, 1930: https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/342151/edition/323257/content
List ks. seniora K. Kulisza w imieniu Zarządu zapraszający posła Tadeusza Regera na “święto żniwowe” zorganizowane w dniu 19.09.1926 r. w zakładzie w Dzięgielowie: https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/202033/edition/190532/content
Obie publikacje zostały ucyfrowione i udostępnione przez Książnicę Cieszyńską w ramach dwóch dużych projektów digitalizacyjnych:
“Udostępnienie cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego on-line”: https://www.sbc.org.pl/dlibra/collectiondescription/448
oraz
„Digitalizacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego” – Archiwum Tadeusza Regera: https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/187564#structure
Fotografia ks. Karola Kulisza pochodzi z publikacji „Ojcowie nasi i bracia Polacy ewangelicy : z albumu fotograficznego ks. Jana Stonawskiego”, przygotowanej przez Książnicę Cieszyńską, przy wsparciu Donacji im. Zigniewa Michejdy i przy współpracy z Muzeum Protestantyzmu w Cieszynie: https://www.sbc.org.pl/dlibra/publication/311648/edition/294517/content
Rafał Cholewa