Pierre Gassendi – zapomniany reformator filozofii nowożytnej

Strona tytułowa Disquisitio metaphysica (Amsterodami, 1644)

W bogatej kolekcji druków filozoficznych zgromadzonej przez ks. Leopolda Jana Szersznika znajduje się holenderska edycja dzieła „Diquisitio metaphysica seu dubitationes et instantiae adversus Renati Cartesii Metaphysicam et Responsa” („Badania metafizyczne lub wątpliwości i zarzuty wobec metafizyki Kartezjusza wraz z odpowiedziami”) autorstwa Pierre’a Gassendiego – jednego z najwybitniejszych filozofów XVII stulecia. Prezentowane tu wydanie polemicznej rozprawy Gassendiego z systemem „ojca filozofii nowożytnej”, która światło dzienne ujrzała pierwotnie w 1641 r. jako piąta część zarzutów i obiekcji dołączonych przez Kartezjusza do pierwszego wydania przełomowego dzieła, „Medytacji o pierwszej filozofii”, ukazało się osobnym drukiem w amsterdamskiej oficynie wydawniczej Joana Blaeu w 1644 r.

Strona tytułowa Disquisitio metaphysica (Amsterodami, 1644)
Strona tytułowa Disquisitio metaphysica (Amsterodami, 1644)

Pierre Gassendi (1592-1655) – duchowny katolicki, filozof, matematyk, astronom i profesor teologii francuskiego pochodzenia – przyszedł na świat w Champtercier nieopodal Digne we Francji. Jako cudownie uzdolniony młodzieniec rozpoczął w wieku 17 lat studia na Uniwersytecie Aix w Prowansji, by już w pięć lat później uzyskać tytuł doktora teologii na Uniwersytecie w Awinionie, a następnie doktora filozofii na swej „alma mater”. Po przejęciu rodzimego uniwersytetu przez kierownictwo jezuickie, wybrał się w podróż po Flandrii i Holandii, z której w 1641 r. powrócił do Paryża, gdzie spotkał się osobiście z Thomasem Hobbesem, a także podjął głośną polemikę z poglądami Kartezjusza. W tym okresie życia Gassendiego daje się zauważyć również koncentracja na dążeniu do gruntownej reformy podstaw nowożytnej filozofii w oparciu o odnowienie filozofii antycznego epikureizmu, analogiczna względem zamierzeń Kartezjusza. W 1645 r. uzyskał tytuł profesora matematyki w paryskim Collège Royal, lecz choroba płuc uniemożliwiła mu po kilku latach pracę akademicką; z jej powodu Gassendi zmuszony był u schyłku życia poszukiwać korzystnego dla siebie klimatu na południu Francji, gdzie ukończył większość swych dzieł filozoficznych poświęconych restytucji nauk Epikura. Zmarł w 1655 roku w Paryżu w gronie swych licznych uczniów, do których zaliczał się m.in. Molier.

Poza historykami filozofii niewielu pamięta dziś, że obok Kartezjusza, który z sukcesem przeprowadził wielką reformę filozofii, nazwisko Pierre’a Gassendiego w XVII stuleciu powszechnie kojarzone było z identycznymi dążeniami, a obu myślicieli – niezależnie do fundamentalnych różnic – łączył ideał metodologicznego ugruntowania wiedzy pewnej wyrosły z krytyki filozofii scholastycznej opartej na systemie Arystotelesa. Refutacji filozofii Stagiryty Gassendi poświęcił swą pierwszą poważną rozprawę zatytułowaną „Exercitationes paradoxicae adversus Aristotelem” (1624), w której wyartykułował zbieżny z Kartezjuszem postulat skierowania refleksji filozoficznej na nowe tory, mającej zapewnić jej zarówno niepodważalny fundament, jak i zgodność z oficjalną nauką Kościoła. W odróżnieniu jednak od niego, postanowił oprzeć nauczanie filozofii nie na samowiedzy poznającego podmiotu, lecz na atomistycznej nauce Epikura. Najpoważniejszą próbę odnowienia materialistycznej i hedonistycznej filozofii epikureizmu w dziejach filozofii nowożytnej wyłożył Gassendi w szeregu dzieł takich, jak pierwsza pełna bio-doksografia Epikura „De vita, moribus et doctrina Epikura” (1647), przekład X księgi „Żywotów słynnych filozofów” Diogenesa Laertiosa wraz z komentarzem o tytule „Decimum librum Diogenis Laertii, qui est de vita, moribus, palcitisque Epicuri” (1649) oraz omówienie antycznego atomizmu „Syntagma philosophiae Epicuri” (1649), natomiast najpełniejszą syntezę programu filozofii „chrześcijańskiego epikureizmu” wyartykułował na kartach swej głównej, wydanej pośmiertnie, pracy „Syntagma philosophicum complectens logicam, physicam et eticam” (1658), której sam tytuł nawiązuje do hellenistycznego podziału całości filozofii na trzy główne nauki: logikę, fizykę oraz etykę. Jak zostało powiedziane, swój nowatorski program reformy filozofii w oparciu o system Epikura usiłował Gassendi uzgodnić z podstawowymi twierdzeniami wiary chrześcijańskiej, w związku z czym – w odróżnieniu od antycznego mistrza – twierdził, że atomy zostały stworzone i wprawione w ruch przez Boga oraz że ludzka dusza jest niematerialna i nieśmiertelna.

W prezentowanym w tym miejscu dziele Gassendiego – jego obiekcjach i zarzutach względem głównego dzieła Kartezjusza – poddał on wnikliwej krytyce szereg najważniejszych twierdzeń „ojca nowożytnej filozofii”: przede wszystkim zaatakował radykalny dualizm psycho-fizyczny stojący u podstaw antropologii kartezjańskiej, odrzucił teorię idei wrodzonych, wykazał fundamentalny błąd logiczny w kwestii ugruntowania samowiedzy („petitio principii”) czy odrzucił pojmowanie zwierząt jako cielesnych automatów. Choć program reformy filozofii Gassendiego ostatecznie się nie przyjął i został wyparty przez myśl kartezjańską, nie zmienia to faktu, że jego dążenia stanowiły alternatywny względem racjonalizmu Kartezjusza całościowy plan radykalnego odnowienia filozofii nowożytnej, który w XVII cieszył się zawrotną wręcz popularnością wśród uczonych wszystkich krajów Europy.