Polski duch wolności. Sto książek na stulecie odzyskania niepodległości

Książnica Cieszyńska ma zaszczyt zaprosić na wernisaż wystawy “Polski duch wolności. Sto książek na stulecie odzyskania niepodległości”, który odbędzie się dnia 2 marca 2018 r. o godz. 15:00 w galerii biblioteki. Obchodzony w tym roku uroczysty Jubileusz 100-lecia odzyskania przez Polskę niepodległości stanowi szczególną okazję, by uhonorować to doniosłe w historii narodu polskiego wydarzenie prezentacją najcenniejszych poloników ze zbiorów Książnicy Cieszyńskiej, spośród których każdy stanowi unikalny pomnik narodowej pamięci i tożsamości. Na wystawie pojawią się więc najistotniejsze ze względu na swoją kulturotwórczą wartość dzieła, w których na przestrzeni stuleci wyrażał się duch polskiej wolności inspirujący Polaków pod zaborami do heroicznej walki o niepodległość i byt narodowy swojej ojczyzny. Wśród nich znajdą się wiekopomne zabytki piśmiennictwa polskiego – począwszy od zachowanych świadectw pochodzących z wieków średnich po 1918 rok –  które doskonale ilustrują niewyczerpane bogactwo naszej kultury w jej najważniejszych przejawach. Do takich autorzy wystawy zaliczyli: tradycję religijną, historiografię, literaturę piękną, filozofię oraz myśl społeczno-polityczną wraz z fundamentalnymi dla ustroju i funkcjonowania naszego państwa aktami prawnymi.

Duch polskiej wolności odzwierciedla się najpełniej w pomnikach literatury historiograficznej, które dokumentują niemal tysiącletnią drogę naszych przodków do przełomu 1918 r., stanowiąc świadectwo ich nieustającej troski o niezależność i suwerenność ojczyzny, od początków swego istnienia zmuszonej do walki o własną tożsamość kulturową i narodową. Na wystawie zaprezentowane zostaną najbardziej znaczące pomniki polskiego pisarstwa historycznego, począwszy od pierwszych kronikarzy opisujących powstanie i najwcześniejsze dzieje państwa polskiego, aż po analizy wydarzeń historycznych 1918 r. pióra Józefa Piłsudskiego i Romana Dmowskiego. Wśród zabytków średniowiecznej i renesansowej historiografii na szczególną uwagę zasługują dzieła Wincentego Kadłubka, Jana Długosza, Macieja z Miechowa oraz Marcina Kromera. Dziejopisarstwo XVII-wieczne reprezentują pisma Samuela Twardowskiego ze Skrzypny, annały Stanisława Orzechowskiego czy słynne Gestorum populi Poloni Andrzeja Maksymiliana Fredry, zwanego „polskim Tacytem”. Bogactwo myśli historycznej polskiego oświecenia zobrazują traktaty jego najwybitniejszych przedstawicieli: m.in. Hugona Kołłątaja, Ignacego Krasickiego i Adama Naruszewicza. Z kolei historiografia romantyczna i późniejsza, kształtująca się w dobie niewoli narodowej i tragicznych czasów bohaterskich walk wyzwoleńczych, zostanie ukazana na przykładach książek Joachima Lelewela, Maurycego Mochnackiego czy generała Józefa Bema.

Fundamentem zarówno polskiej tożsamości, jak i graniczną datą naszej pamięci narodowej jest wydarzenie o charakterze na wskroś religijnym – chrzest Polski przyjęty przez Mieszka I w 966 r. Religia chrześcijańska od najodleglejszych czasów polskiej państwowości stanowiła duchowe źródło, z którego wypływała cała nasza tradycja i kultura, jak też siła zdolna podtrzymać Polaków na duchu w najbardziej tragicznych momentach dziejowych. Głębię i bogactwo rodzimej tradycji religijnej reprezentować będą cymelia, które wywarły największy wpływ na kształt polskiej duchowości. Wernisaż wystawy uświetni obecność największej księgi w zbiorach Książnicy –  średniowiecznego rękopiśmiennego graduału maryjnego zawierającego polskojęzyczny tekst i zapis nutowy najstarszej pieśni religijnej, będącej równocześnie pierwszym hymnem Polaków – Bogurodzicy. Na wystawie swoje honorowe miejsce znajdą pierwodruki najstarszych przekładów Pisma św. na język polski, dokonywane zarówno przez katolików (Biblia Leopolity – 1561, Biblia Jakuba Wujka – 1599), jak i przez ewangelików (Biblia Gdańska – 1602), kalwinów (Biblia brzeska – 1563) czy arian (Biblia Szymona Budnego – 1574). Różnorodność i bogactwo naszej literatury sakralnej unaocznią eksponaty tak unikatowe, jak najstarszy wydrukowany w Polsce mszał (1505), cenny zabytek ewangelickiej pobożności – Reformowany katechizm królewiecki (1560), wyjątkowy kancjonał protestancki wydrukowany w Gdańsku (1706), potrydencki Brewiarz Rzymski (1647) czy najstarszy modlitewnik napisany w gwarze śląskiej (1761). Na wystawie nie zabraknie też najznamienitszych pomników polskiej hagiografii, upamiętniających męczeńskie żywoty świętych i błogosławionych chrześcijan polskiego pochodzenia, takich jak monumentalne Żywoty świętych autorstwa Piotra Skargi, Matka Świętych Polska Floriana Jaroszewicza czy dzieło Krzysztofa Chodkiewicza, opisujące żywot patrona Polski oraz obecnego roku liturgicznego (2018) w Kościele rzymskokatolickim – św. Stanisława Kostki z Rostkowa. Również i dzieje kościołów chrześcijańskich na ziemiach polskich, które przenikał duch słowiańskiej otwartości i tolerancji religijnej, zilustrowane zostaną traktatami najwybitniejszych historyków tak katolickich (Jakuba Wujka czy Piotra Pruszcza), jak i protestanckich (Fausta Socyna i Stanisława Lubienieckiego). Osobno zaprezentowane zostaną powszechnie czytane przez wieki zbiory kazań najważniejszych polskich kaznodziejów: m.in. Samuela Dambrowskiego, Piotra Skargi oraz Szymona Starowolskiego.

Najwspanialszy wykwit kultury i języka ojczystego, w którym nieodmiennie znajdował swój wyraz niepodległościowy instynkt Polaków, stanowią liczne skarby literatury pięknej, spośród których ogromna część – od najstarszych reliktów poezji i beletrystyki wczesnorenesansowej po arcydzieła literackie Młodej Polski – zachowała się w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej i zostanie przedstawiona na wystawie. Książki te czytywane były powszechnie przez Polaków, którzy z ich kart zapoznawali się nie tylko z niepowtarzalnym pięknem polszczyzny, lecz przede wszystkim – ucząc się na nich czytać, od najmłodszych lat  kultywowali własną tożsamość językową i narodową. Pośród arcydzieł literatury pięknej polskich humanistów epoki odrodzenia znajdą się jedne z najwcześniejszych wydań dzieł Jana Kochanowskiego (Fraszek czy Odprawy posłów greckich) i Mikołaja Reja z Nagłowic, jak również Dworzanin polski Łukasza Górnickiego. Kanon literatury barokowej wyznaczać będą dzieła autorskie oraz translatorskie Jana Andrzeja Morsztyna, liryka Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, słynne Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska czy unikatowy w skali światowej utwór Jana Gawatha, zatytułowany Tragedia albo Wizerunek śmierci najświętszego Jana Chrzciciela posłańca Bożego. Na bogaty wachlarz zaprezentowanej w trakcie wystawy beletrystyki i publicystyki oświeceniowej złożą się utwory tak ważne dla historii polskiej literatury, jak MonachomachiaAntymonachomachia Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki autorstwa Ignacego Krasickiego, Śpiewy historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza czy choćby najstarsza polska encyklopedia – osławione Nowe Ateny Benedykta Chmielowskiego. Z uwagi na swą symboliczną doniosłość oraz niemal całkowitą koncentrację na problematyce patriotycznej i wolnościowej, spośród całej literatury pięknej najbardziej wyeksponowana zostanie tworzona głównie na emigracji literatura polskiego romantyzmu, który – na przekór ciężkim realiom historycznym – stanowił epokę najbardziej płodną, twórczą i oryginalną w historii polskiej sztuki. W osobnej gablocie zaprezentowanych zostanie kilka szczególnie pięknych i cennych wydań naszego eposu narodowego – Pana Tadeusza. Wśród eksponatów ujrzeć będzie można m.in szczególnie kunsztowną edycję lipską ozdobioną serią artystycznych drzeworytów Andriollego, wydanie cieszyńskie z 1906 r. czy niezwykłe cymelium, jakim jest autentyczny pomnik polskiego patriotyzmu – kaligrafowany w czasie niemieckiej okupacji rękopis całości arcydzieła Mickiewicza pióra Henryka Halfara. Pośród licznych cymeliów literatury polskiego romantyzmu znajdą się m.in. pierwodruki Beniowskiego oraz Piasta Dantyszka Juliusza Słowackiego, Nie-boskiej komedii i Przedświtu Zygmunta Krasińskiego czy jedne z najwcześniejszych wydań Sonetów Mickiewicza oraz poezji Cypriana Kamila Norwida. Na wystawie podziwiać będzie można również zabytki piśmiennictwa pozytywistycznego, wśród których nie zabraknie najbardziej znanych i reprezentatywnych utworów Henryka Sienkiewicza, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Elizy Orzeszkowej czy choćby Bolesława Prusa. Podróż przez dzieje ojczystej literatury do 1918 r. zwieńczą najważniejsze dokonania polskiej literatury modernistycznej, na czele z Weselem Stanisława Wyspiańskiego oraz poezjami Jana Kasprowicza, Stanisława Przybyszewskiego czy Kazimierza Przerwy-Tetmajera.

Przy prezentacji najistotniejszych dla naszego kraju świadectw piśmiennictwa, nie mogło zabraknąć traktatów politycznych, rozpraw o charakterze socjologicznym czy też fundamentalnych aktów prawnych obrazujących rozwój polskiej państwowości na przestrzeni wieków. Do najstarszych i najbardziej szacownych należy pierwszy korpus prawa polskiego, zebrany i skodyfikowany przez Jana Łaskiego, a następnie utrwalony w jego wiekopomnym Statucie (1506). Pośród renesansowych pomników polskiej myśli politycznej znajdą się również dzieła tak istotne, jak najważniejsza rozprawa polityczna tego okresu – O poprawie Rzeczypospolitej Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Statuta Regni Poloniae Jana Herburta czy III Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego, uwzględniający wewnętrzne regulacje prawne i ustrojowe po zawarciu Unii Lubelskiej w 1569 r. Za ilustrację najbardziej znaczących tendencji myśli polityczno-społecznej polskiego oświecenia niech posłużą obecne na wystawie pisma króla Stanisława Leszczyńskiego, traktaty Hugona Kołłątaja, Stanisława Staszica oraz Stanisława Konarskiego, a zwłaszcza dwa szczególnie istotne świadectwa polskiego ducha niepodległości – państwowa relikwia, jaką jest Konstytucja 3 maja 1791 roku oraz Ustawy Komisji Edukacji Narodowej. Z kolei XIX-wieczną myśl jurystyczną i politologiczną reprezentować będą m.in. Trzy konstytucje pióra Joachima Lelewela i Historia prawa polskiego autorstwa Jana Wincentego Bandtkie-Stężyńskiego.

Ostatnim z wyróżnionych działów jest polska myśl filozoficzna. Najważniejsze etapy jej rozwoju ukażą m.in. średniowieczne komentarze do dzieł Arystotelesa autorstwa Jana z Głogowa – nauczyciela Mikołaja Kopernika, renesansowe przekłady pism Arystotelesa dokonane przez Sebastiana Petrycego z Pilzna, oświeceniowe traktaty Hugona Kołłątaja oraz Stanisława Staszica, a także najważniejsze rozprawy filozoficzne polskich mesjanistów romantycznych: Augusta Cieszkowskiego, Bronisława Trentowskiego oraz Karola Libelta. Również w dziedzinie filozofii (zwłaszcza romantycznej), która przez wieki uchodziła za królową nauk i pochodnię wolności, uwyraźnia się heroiczny duch polskiej autonomii i wiara w dziejową misję naszej ojczyzny.

Nie sposób w tym miejscu wyliczyć każdego pomnika polskiego dziedzictwa kulturowego, który zaprezentowany zostanie w trakcie trwania wystawy. Wszystkie z obecnych na niej eksponatów pochodzą ze zbiorów biblioteki. Wystawa, której autorami są Halina Morawiec i Artur Lewandowski, otwarta będzie w dniach 3.03-22.06 b.r. w galerii Książnicy Cieszyńskiej przy ul. Menniczej 46, od poniedziałku do piątku w godz. 8:00-18:00 oraz w soboty w godz. 9:00-15:00.

dr Artur Lewandowski