W piątek 3 marca 2017 r. o godz. 14.00 w galerii Książnicy Cieszyńskiej będzie miało miejsce otwarcie wystawy „Ślązakowcy. Powstanie, rozwój i zmierzch ruchu kożdoniowskiego”, przedstawiającej całościowo historię działalności ugrupowania Józefa Kożdonia. Po wernisażu dr Grzegorz Wnętrzak (Akademia Sztuki Wojennej) wygłosi wykład „Ruch ślązakowski a kwestia przynależności Śląska Cieszyńskiego w latach 1918-1920”.
Przez ostatnie kilka miesięcy w Książnicy Cieszyńskiej można było oglądać wystawę „Budziciele”, przedstawiającą historię początków polskiego ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim. Tym razem problematyka ta ukazana zostanie przez pryzmat obozu wrogiego polskiemu ruchowi narodowemu. Określenie „Ślązakowcy”, które odnosiło się do zwolenników założonej w 1909 r. Śląskiej Partii Ludowej, w obiegu publicznym na Śląsku Cieszyńskim upowszechniło się już w 1910 r. i – traktowane początkowo jako czysto partyjna etykieta – nie wzbudzało kontrowersji, a nawet stosowane było przez samych zainteresowanych. Dopiero z czasem pojęcie to nabrało negatywnej konotacji, stając się poręcznym instrumentem, pozwalającym już w sferze języka oddzielić tych mieszkańców Śląska Cieszyńskiego, którzy na co dzień posługiwali się językiem polskim, a utożsamiali się z kulturą niemiecką i wrogo odnosili się do polskości, od ogółu polskojęzycznych cieszyńskich Ślązaków.
Choć ruch ten w zorganizowanej formie ujawnił się z chwilą założenia przez Józefa Kożdonia (1873-1949) Śląskiej Partii Ludowej w 1909 r., grunt pod wydarzenia z początków XX w. był przygotowywany już od Wiosny Ludów. Rok 1848 dał początek dwóm nurtom światopoglądowym na Śląsku Cieszyńskim – Paweł Stalmach zapoczątkował zinstytucjonalizowaną działalność polskiego ruchu narodowego, w opozycji do którego zaczął formować się drugi ruch – polski w swej mowie, ale w przekonaniach niemiecki, „deutschfreundlich” – jak wówczas mawiano. Jego czołowym przedstawicielem był pastor Andrzej Źlik, wydawca utrzymanych w germanofilskim duchu „Nowin dla Ludu Wiejskiego” w latach 1848-1849. Kolejne fundamenty pod rozwój ruchu ślązakowskiego położyło środowisko skupione wokół pastora Teodora Karola Haasego i wydawanego pod jego patronatem od 1877 r. pisma „Nowy Czas”, propagującego niemiecką orientację polityczną. W tym czasie nastąpiło rozbicie cieszyńskiej społeczności ewangelickiej na dwa nurty – proniemiecki nurt liberalny oraz propolski nurt konserwatywny, którego czołowymi przedstawicielami byli pastor Leopold Marcin Otto i pastor Franciszek Michejda.
Śmierć pastora Haasego w 1909 r. zbiegła się z rozpoczęciem działalności politycznej przez urodzonego w 1873 r. w Lesznej Górnej Józefa Kożdonia, z zawodu nauczyciela. W tymże roku założył on Śląską Partię Ludową i zaczął wydawać jej organ prasowy – „Ślązaka”. Zapoczątkowanie aktywności na szeroką skalę umożliwiło mu wsparcie finansowe Komory Cieszyńskiej oraz niemieckich kół przemysłowych i ziemiańskich, które chciały osłabić polski ruch narodowy przed wyborami do Sejmu Krajowego w Opawie. Partia Kożdonia sprzeciwiała się napływowi na Śląsk Cieszyński polskich imigrantów z Galicji i współpracy polskiego obozu narodowego z Polakami z Galicji. Podobnie krytykowała napływ inteligencji czeskiej. Optowała za niemieckim, utrakwistycznym szkolnictwem i głosiła tezę o wyższości kultury niemieckiej nad polską. Przyjmując gwarę cieszyńską za odmianę języka polskiego, nie uznawała kryterium językowego za wyznacznik narodowości. Józef Kożdoń został wybrany na posła do Sejmu Krajowego, dystansując przywódcę polskiego ruchu narodowego ks. Józefa Londzina. Sukcesu nie udało mu się powtórzyć dwa lata później, w roku 1911, kiedy miały miejsce wybory do parlamentu wiedeńskiego. Po zakończeniu I wojny światowej ślązakowcy dążyli do utworzenia na Śląsku Cieszyńskim samodzielnej republiki w ramach konfederacji państw pod kuratelą Austrii, gdy zaś w niedługiej perspektywie czasowej okazało się to niewykonalne – optowali za włączeniem całości Śląska Cieszyńskiego do Republiki Czechosłowackiej. Po podziale regionu w 1920 r. Śląska Partia Ludowa kontynuowała działalność na Zaolziu, ulegając jednak rozbiciu na sekcję niemiecką i polską oraz skonfliktowaną z nimi grupę proczeską pod kierownictwem Karola Smyczka. Nie otrzymawszy od władz państwowych obiecanej autonomii, poddawani wbrew oczekiwaniom naciskom czechizacyjnym, ślązakowcy wspólnie z Polakami i Niemcami wybrali w 1923 r. Kożdonia na burmistrza Czeskiego Cieszyna, na którym to stanowisku pozostał do rewindykacji Zaolzia, będąc dziś pozytywnie ocenianym za działalność w roli włodarza miasta. W październiku 1938 r. utracił urząd i przeniósł się do Opawy, a Śląska Partia Ludowa została rozwiązana. Do Cieszyna powrócił po wybuchu II wojny światowej, a w 1943 r. – za aprobatą Hitlera – nadano mu tytuł honorowego obywatela miasta „za zasługi dla niemczyzny”. Po II wojnie światowej nie podjęto prób wskrzeszenia ruchu ślązakowskiego. Sam Kożdoń, nie doczekawszy się należnego mu jego zdaniem uznania (także finansowego) ze strony Czechosłowacji, zmarł w domu starców w Opawie w 1949 r. Jest uznawany za jedną z najbardziej kontrowersyjnych postaci działających na Śląsku Cieszyńskim w XX w.
Na ekspozycji zobaczyć będzie można, poza materiałami związanymi z samym ruchem kożdoniowskim, także obiekty nawiązujące do wspomnianych prekursorów ideologii ślązakowskiej, którzy od połowy XIX w. tworzyli grunt pod późniejszą aktywność Kożdonia i jego grupy. Odnośnie do początkowego okresu działalności kożdoniowców (1909-1918) poruszono przede wszystkim kwestie Śląskiej Partii Ludowej (zachowała się pokaźna ilość dokumentacji, korespondencja i listy członków), jej organu prasowego „Ślązaka” i innych wydawnictw propagujących działalność organizacji, a także wyborów do Sejmu Krajowego w 1909 r. i parlamentu wiedeńskiego w 1911 r. Obszerną część ekspozycji poświęcono okresowi 1918-1920, gdzie szeroko zaprezentowano m.in. antypolskie propagandowe wydawnictwa, druki ulotne, plakaty czy pocztówki, a także skargi zwaśnionych stron na terror plebiscytowy. Sporo jest również materiałów i wydawnictw związanych z dwudziestoleciem międzywojennym na Zaolziu. Osobne gabloty poświęcono zajęciu Zaolzia w 1938 r. oraz działalności Kożdonia w czasie II wojny światowej. Wystawę zamykają spisane pod koniec życia wspomnienia przywódcy ślązakowców, w których wyjaśnia on m.in. motywy swojej wcześniejszej działalności. Stosunki etniczne na Śląsku Cieszyńskim w poszczególnych okresach zaprezentowane zostały na oryginalnych mapach. Jako ciekawostkę i uzupełnienie najważniejszych wątków wystawy można potraktować kilka osobistych drobiazgów należących do lidera ruchu, m.in. książki, ekslibris, pamiątkowe dyplomy czy zawieszkę na drzwi.
Zaprezentowane na wystawie eksponaty pochodzą w większej części ze zbiorów Książnicy Cieszyńskiej, ale także z Muzeum Śląska Cieszyńskiego, Biblioteki Tschammera, cieszyńskiego Oddziału Archiwum Państwowego w Katowicach, Muzem Těšínska, Zemského archivu w Opawie (w którym znajduje się spuścizna Józefa Kożdonia) oraz ze zbiorów prywatnych. Ekspozycję, której autorami są dr Grzegorz Wnętrzak, Rafał Cholewa i Wojciech Święs. oglądać można do 3 czerwca 2017 r.
Wojciech Święs
