W 2025 roku Książnica Cieszyńska otrzymała dofinansowanie w wysokości 166 000 zł z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, pochodzące z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego, na realizację projektu digitalizacji najstarszych druków z dwóch historycznych księgozbiorów wchodzących w skład Książnicy Cieszyńskiej: biblioteki Leopolda Jana Szersznika oraz biblioteki Czytelni Ludowej. Projekt ma na celu ochronę, konserwację oraz upowszechnienie wyjątkowej kolekcji inkunabułów, która ma ogromne znaczenie zarówno dla kultury europejskiej, jak i całej cywilizacji chrześcijańskiej.
Książnica Cieszyńska w 2024 roku zakończyła rozpoczęty w 2003 roku program digitalizacji piśmiennictwa o charakterze regionalnym, obejmującego materiały powstałe na Śląsku Cieszyńskim i dotyczące tego obszaru. W wyniku wieloletnich działań zdigitalizowano komplet druków ciągłych i zwartych wydanych na Śląsku Cieszyńskim do 1939 roku, znajdujących się w zbiorach Biblioteki, a także rękopisy z biblioteki Leopolda Jana Szersznika oraz archiwum własne Tadeusza Regera – dwie kolekcje o fundamentalnym znaczeniu dla historii i kultury regionu. W 2024 roku zakończono czteroetapowy proces digitalizacji zbioru Archiwaliów Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, jednej z kluczowych baz źródłowych do badań nad historią i kulturą Śląska Cieszyńskiego. Łącznie, za pośrednictwem Śląskiej Biblioteki Cyfrowej, Książnica udostępniła już ponad milion zdigitalizowanych obiektów.
Tegoroczna dotacja z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, przyznana w ramach programu Kultura Cyfrowa 2025, umożliwi Książnicy Cieszyńskiej rozpoczęcie kolejnego etapu digitalizacji. Obejmie on zasoby o charakterze uniwersalnym dla europejskiej kultury.
Przystępując do realizacji tytułowego projektu Książnica Cieszyńska, dołączy do wąskiego grona bibliotek z województwa śląskiego, które podjęły się wyzwania digitalizacji najcenniejszych i najstarszych zbiorów, jakimi są inkunabuły. Dotychczas jedynie Biblioteka Śląska zdecydowała się na umieszczenie cyfrowych wersji tego rodzaju druków w Internecie.
W ramach dofinansowanego projektu Książnica Cieszyńska podda digitalizacji najcenniejszą część swoich zbiorów, czyli 60 inkunabułów – 48 z biblioteki Leopolda Jana Szersznika oraz 12 z biblioteki Czytelni Ludowej. Wśród wytypowanych dzieł znajdują się egzemplarze unikatowe. Niektóre z nich posiadają oryginalne, średniowieczne oprawy (obleczone w skórę deski, zdobione ślepymi tłoczeniami, mosiężnymi okuciami z guzami oraz zamykane na skórzano-metalowe klamry, z pozostałościami po łańcuchach, świadczących o ich przechowywaniu w klasztornych bibliotekach). Warto podkreślić, że kolekcje z których pochodzą inkunabuły są nierozerwalnie związane z historią regionu. Obie bowiem powstały na terenie Śląska Cieszyńskiego. Twórcą pierwszej z nich był rodowity cieszynianin – ksiądz, naukowiec, pedagog, kolekcjoner, społecznik oraz założyciel pierwszych placówek muzealnych i bibliotecznych na obszarze Śląska Austriackiego oraz jeden z pionierów tych działań na obecnych ziemiach polskich, czyli Leopold Jan Szersznik. Wśród najcenniejszych inkunabułów biblioteki Szersznika znajdują się takie dzieła jak: „Etymologiae” Izydora z Sewilli (Augsburg, 1472), „Quaestiones de duodecim Quodlibet” Tomasza z Akwinu (Norymberga, 1474), niemieckojęzyczne wydanie „Gesta Romanorum” (Augsburg, 1489) oraz „Lexicon Graeco-Latinum” Johannesa Crastona (Wenecja, 1497). Unikatowym dziełem jest również „Ius municipale Brunnense” (Norymberga, ok. 1498) – jedyny egzemplarz zarejestrowany w zbiorach polskich.
Druga kolekcja, licząca 12 inkunabułów, pochodzi z biblioteki Czytelni Ludowej – towarzystwa kulturalno-oświatowego, które od swojego założenia w 1861 roku do połowy lat 80. XIX wieku stanowiło centrum polskiego życia narodowego w Cieszynie. To właśnie tutaj znajduje się najstarszy inkunabuł w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej – klocek złożony z trzech dzieł autorów takich jak św. Ambroży, Pseudo-Eusebius Cremonensis oraz Pseudo-Augustinus (wydane w 1470 r.). Inne unikatowe egzemplarze to m.in. „Quadragesimale de christiana…” Bernardyna ze Sieny (Lyon, ok. 1490) oraz „Epistola de morte Hieronymi” Euzebiusza z Cremony (Kolonia, 1470).
Projekt zostanie zrealizowany w kilku etapach. Pierwszym z nich będzie uzupełnienie opisów katalogowych do wytypowanych jednostek, które zostały już częściowo opracowane w ramach wcześniejszego projektu „Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego” realizowanego przez Książnicę w latach 2007-2010. Uzupełnienia obejmą przegląd obiektów oraz wprowadzenie do opisów katalogowych haseł przedmiotowych. Następnie opisy zostaną zintegrowane z systemem bibliotecznym, zapewniając im widoczność w katalogu online.
Kolejny etap to digitalizacja inkunabułów, polegająca na wykonaniu skanów w formacie TIFF, a następnie ich konwersji do plików PDF i JPG. Stworzone zasoby cyfrowe zostaną udostępnione w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej w profilu Książnicy Cieszyńskiej, w postaci plików PDF, z narzędziami nawigacyjnymi umożliwiającymi łatwe poruszanie się w obrębie poszczególnych publikacji. Każdy z plików będzie wyposażony w opisy katalogowe zgodne ze standardem Dublin Core oraz inne niezbędne metadane. Zasoby te będą udostępniane bezpłatnie, w domenie publicznej, a także odpowiednio archiwizowane.
W ramach projektu zaplanowano również działania promujące zbiór i sam projekt. Zorganizowanych zostanie pięć warsztatów edukacyjnych, z których trzy skierowane będą do dzieci i młodzieży, pozostałe dwa – do nauczycieli oraz uczestników Śląskiej Biblioteki Cyfrowej. Ponadto, pracownicy Książnicy Cieszyńskiej przygotują cykl artykułów popularyzujących wiedzę o digitalizowanych obiektach, spot reklamowy oraz ulotkę promującą projekt i unikatową kolekcję, będącą przedmiotem zadania.
Wszystkie działania realizowane w ramach obecnego projektu umożliwią zabezpieczenie unikatowych druków, ich popularyzację oraz włączenie w szerszy obieg – zarówno naukowy, jak i powszechny. Książnica Cieszyńska z kolei, ponownie potwierdzi swoją pozycję lidera w digitalizacji wśród grona bibliotek, które upowszechniają najcenniejsze zbiory w przestrzeni cyfrowej.
Agnieszka Laskowska
Projekt dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego