INFORMACJE OGÓLNE
Nazwa Projektu: Walka, rywalizacja, koegzystencja. Źródła do dziejów wyznaniowych Śląska Cieszyńskiego (od XVI do połowy XIX wieku). Kontynuacja procesu edycji źródeł historycznych w ramach transgranicznej serii wydawniczej »Bibliotheca Tessinensis«
Finansowanie: Projekt finansowany jest w ramach programu „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” – moduł: Dziedzictwo narodowe, Uniwersalia 2.2, Fundamenty, ogłoszonego komunikatem Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 3 września 2019 r. o ustanowieniu programu pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” i naborze wniosków, w związku z art. 376 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz. U. z 2021 r. poz. 478 z późn.zm.)
Wartość projektu: 829 771 PLN
Dofinansowanie: 829 771 PLN
Kierownik projektu: prof. dr hab. Janusz Jan Spyra
Priorytetowe obszary badawcze: 1 – Tekstowe i nietekstowe dokumenty osobiste (np. listy, dzienniki, diariusze, relacje, wspomnienia, nagrania, etc.), 2 – Kontynuowanie fundamentalnych prac dokumentacyjnych, słownikowych i bibliograficznych
Charakterystyka planowanego wyniku: Opracowanie i wydanie krytycznej edycji najważniejszych źródeł do dziejów wyznaniowych Śląska Cieszyńskiego (w sześciu woluminach) oraz tłumaczenia jednego ze źródeł z łaciny na język polskiOkres realizacji: 8 czerwca 2022 – 7 czerwca 2027
Liczba wykonawców projektu (łącznie z kierownikiem): 14 osób
Słowa kluczowe: Śląsk Cieszyński, stosunki wyznaniowe, Kościół katolicki, Kościół ewangelicko-augsburski, Żydzi, walka religijna, koegzystencja wyznań
OPIS PROJEKTU
Wielu autorów zwraca uwagę na specyficzny charakter Śląska Cieszyńskiego. Podkreśla się odmienność dziejów regionu na tle reszty Śląska (w 1742 r. pozostał przy Austrii; w 1920 r. został podzielony pomiędzy Polskę i Czechosłowację) oraz wyjątkowe zróżnicowanie miejscowej społeczności pod względem językowym, narodowym i kulturowym. Czynnikiem, który najbardziej jednak zwraca uwagę jest zróżnicowanie wyznaniowe: do dzisiaj protestanci stanowią na Śląsku Cieszyńskim ok. 20-25% populacji (po Holokauście społeczność żydowska liczy zaledwie kilkudziesięciu wyznawców). Co ważniejsze, mimo wielu punktów zapalnych katolicy, protestanci i żydzi potrafili wypracować model zgodnego współżycia: od drugiej połowy XIX w., kiedy w monarchii austriackiej wprowadzono równość wyznań wobec prawa, każde z wyznań rozwijało się swobodnie i miało adekwatny udział w życiu publicznym.
Przedmiotem projektu jest identyfikacja, krytyczna ocena oraz udostępnienie światu naukowemu i szerszej publiczności najważniejszych źródeł historycznych pozwalających rozwijać badania nad przeszłością trzech funkcjonujących na tym terenie wyznań oraz ich wzajemnych relacji, które w omawianym okresie rozwijały się od otwartej walki, przez niechętną tolerancję, po różne formy koegzystencji. Przeszłość historyczna buduje fundamenty przyszłych wydarzeń, jest więc konstrukcją, na której wspiera się teraźniejszość. W przypadku Śląska Cieszyńskiego historia dla świadomości mieszkańców podzielonego regionu jest szczególnie ważna, a pewnego rodzaju “kodem genetycznym” jest tutaj (obok narodowej) kwestia wyznaniowa. To dzięki nieporównywalnemu z innymi ziemiami polskimi zaangażowaniu na niwie wyznaniowej różne grupy miejscowej społeczności, zwłaszcza plebejskie, przygotowywały grunt przyszłej kulturowej i społecznej emancypacji oraz wielkiej aktywności, która stała się ich udziałem po 1848 r. Jednocześnie udało się wypracować model praktycznej koegzystencji, czasem wbrew oficjalnemu stanowisku własnych kościołów (częste małżeństwa mieszane).
Od połowy XVI w. wyznaniem panującym w księstwie cieszyńskim był luteranizm, który za księciem Wacławem Adamem przyjęła niemal cała szlachta i mieszczanie. W 1609 r. jego syn Adam Wacław dokonał konwersji na katolicyzm, ale dopiero kiedy księstwo w 1653 r. trafiło w ręce Habsburgów, podjęto zdecydowaną kontrreformację, opartą na założeniu, że w tzw. księstwach dziedzicznych dopuszczalne jest tylko wyznanie katolickie. Zaczęto odbudowę struktur Kościoła Katolickiego, ale jego duchowni długo musieli działać w warunkach niechęci parafian oraz szlachty. W 1709 r. cesarz zezwolił na działalność zboru luterańskiego w Cieszynie, obejmującego cały region. Jego wiernych obowiązywały liczne ograniczenia, co prowadziło do stałych konfliktów. Istnienie różnych wyznań w monarchii austriackiej uznał patent tolerancyjny Józefa II z 1781 r. Od XVI w. obowiązywał zakaz pobytu Żydów na Śląsku, w księstwie cieszyńskim tolerowano obecność jedynie 88 żydowskich rodzin.
Problemów tych dotyczyć będzie krytyczna edycja źródłowa “Źródła do dziejów wyznaniowych Śląska Cieszyńskiego (od XVI wieku do 1848 roku)” – tematyczny tom serii wydawniczej „Bibliotheca Tessinensis”, złożony z sześciu woluminów, z których trzy dotyczyć będą Kościoła Katolickiego, dwa Ewangelicko-Augsburskiego, a jeden wyznawców judaizmu. Pierwszy zawierać będzie źródła normatywne do dziejów Kościoła Katolickiego, które wywoływały skutki prawne i faktyczne dla ludzi Kościoła oraz jego wiernych. Kolejny tom obejmie kilka źródeł bliżej ukazujących różne dziedziny życia Kościoła Katolickiego w omawianym okresie. Najbardziej palącego problemu w stosunkach obu chrześcijańskich wyznań – akcji “nawracania” protestantów dotyczyć będzie edycja dziennika Leopolda Tempesa SJ. Z dwóch woluminów poświęconych Kościołowi Ewangelicko-Augsburskiemu jeden także zawierać będzie akta normatywne, drugi źródła narracyjne, ilustrujące życie ewangelików w okresie ich dominacji, prześladowań i tolerancji. Część poświęcona Żydom zgromadzi rozproszone w wielu archiwach ślady ich obecności na Śląsku Cieszyńskim, m.in. o organizowaniu wspólnego życia religijnego.
Edycja zostanie przygotowana zgodnie z metodologią wydawania źródeł nowożytnych i standardami wypracowanymi w serii BT, która jest sprawdzonym instrumentem badawczym, czego dowodzi jej ranga i uznanie, którym się cieszy w międzynarodowym środowisku naukowym. Preferowana w serii BT zasada transliteracji pozwoli uwzględnić także językowe zróżnicowanie w ramach poszczególnych wyznań, w których w różnych okresach dominowały różne języki, a duchowni, często spoza regionu, musieli się zwracać do wiernych uwzględniając ich językowe kompetencje. Poza tym badacze dostaną do dyspozycji cyfrowe kopie poddanych edycji źródeł oraz tłumaczenie z łaciny na polski Dziennika L. Tempesa. Krytyczną edycję źródłową przygotuje zespół składający się z posiadających doświadczenie edytorskie badaczy regionalnych oraz uczonych z kilku ośrodków akademickich z Polski i Czech, wspierany przez rzetelnego i doświadczonego wnioskodawcę. Szeroka kwerenda źródłowa, wydobycie nieznanych czy pomijanych dotąd źródeł, ich porządkowana i zgodna ze współczesnymi standardami prezentacja powinny nie tylko w istotnym stopniu przyczynić się do poszerzenia stanu wiedzy, ale także otworzyć nowe perspektywy badawcze i inspirować do weryfikacji utartych schematów interpretacyjnych. Realizacja projektu przyniesie intensyfikację i pogłębienie badań problemów kluczowych dla regionu oraz czasów, w których dominowały zjawiska konfesjonalizacji, a religia ogrywała ogromną rolę. Jest to szczególnie ważne także z perspektywy dziedzictwa kulturowego Polski i Europy Środkowej.