W czwartek, 3 października 2024 r., w Sali zielonej Ratusza Miejskiego w Cieszynie odbyła się konferencja poświęcona realizowanemu przez Książnicę Cieszyńską projektowi naukowemu, finansowanemu ze środków „Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki” i zatytułowanemu „Walka, rywalizacja, koegzystencja. Źródła do dziejów wyznaniowych Śląska Cieszyńskiego (od XVI do połowy XIX wieku). Kontynuacja procesu edycji źródeł historycznych w ramach transgranicznej serii wydawniczej »Bibliotheca Tessinensis«”. Zgodnie z założeniami projektu, konferencja, mająca roboczy, specjalistyczny charakter, dopełnić miała wiedzę zespołu badawczego na temat źródeł dotyczących dziejów wyznaniowych Śląska Cieszyńskiego przechowywanych w Polsce, Czechach, Austrii i w Niemczech, aby na tej drodze poszerzyć bazę źródłową stanowiącą przedmiot planowanej edycji, zapewniając jej wszechstronność i gwarantując, iż uwadze edytorów nie umknie żaden istotny materiał badawczy.
Przygotowywana w ramach projektu edycja źródłowa będzie częścią zapoczątkowanej w 2004 r. przez Książnicę Cieszyńską we współpracy z czeskocieszyńskim Ośrodkiem Dokumentacyjnym Kongresu Polaków w Republice Czeskiej serii wydawniczej pt. „Bibliotheca Tessinensis”, mającej na celu upowszechnianie nieznanych lub trudno dostępnych źródeł historycznych odnoszących się do przeszłości Śląska Cieszyńskiego, od średniowiecza po czasy najnowsze. W ramach realizowanego projektu, ukaże się sześć woluminów z edycją źródeł, z których trzy dotyczyć będą Kościoła katolickiego, dwa – Kościoła ewangelickiego, a jeden – wyznawców judaizmu. Złożą się one na kolejne trzy kolejne tomy serii, do tej pory obejmującej dziewięć tomów w 13 woluminach.
Podczas otwarcia konferencji historię serii wydawniczej pt. „Bibliotheca Tessinensis”, jej założenia metodologiczne oraz dotychczasowy dorobek przybliżył obecnym dyrektor Książnicy Cieszyńskiej Krzysztof Szelong, który dokonał następnie prezentacji prelegentów oraz zaproszonych gości. Podkreślił przy tym rolę prof. Janusza Spyry, który był nie tylko inicjatorem wydania drukiem źródeł do dziejów wyznaniowych, ale przygotował założenia projektu, a następnie objął funkcję jego kierownika. Prof. Janusz Spyra był też moderatorem konferencji, która odbywała się w trybie hybrydowym, umożliwiającym uczestnikom zarówno bezpośredni, jak i zdalny udział w jej pracach.
Konferencja w nawiązaniu do struktury planowanej edycji podzielona została na trzy części. W ramach pierwszej przedstawiono źródła do dziejów Kościoła katolickiego, w ramach drugiej – Kościoła ewangelickiego, trzecią natomiast poświęcono źródłom dotyczącym śląskocieszyńskich wyznawców judaizmu.
Pierwszym prelegentem był Johannes Schwarz z Wiednia, reprezentujący spółdzielnię europejską „Read-Coop” tworzącą i rozwijającą oprogramowanie Transkribus. który w ramach referatu pt. „Automatische Texterkennung von historischen Handschriften mithilfe von Transkribus”, omówił nowoczesne metody automatycznego rozpoznawania tekstów rękopiśmiennych, prezentując oprogramowanie Transkribus, powstające w wyniku kooperacji wielu ośrodków na całym świecie i znajdujące coraz szersze zastosowanie w badaniach nad historycznymi dokumentami. Ilustrując swoje wystąpienie stosowną prezentacją, J. Schwarz przedstawił możliwości, jakie daje wykorzystanie algorytmów sztucznej inteligencji do odczytywania i przetwarzania trudnych do rozszyfrowania rękopisów.
Następnie dr Wojciech Schäffer z Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach przedstawił zachowane w nim źródła do dziejów Kościoła katolickiego na Śląsku Cieszyńskim, zwracając uwagę na fakt zniszczenia podczas II wojny światowej dokumentacji wytworzonej przez cieszyński Wikariat Generalny, który sam w sobie był ewenementem. Niemniej w zasobach archiwum przechowywane są inne zespoły akt, w których można odnaleźć kroniki parafialne, np. z Goleszowa czy dokumentację budowy kościoła w Istebnej. Z kolei dr Stanisław Jujeczka zdał sprawę z analogicznej kwerendy przeprowadzonej w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu, gdzie znajdują się cenne źródła, jak księgi święceń nowych kleryków i materiały z wizytacji, także w Księstwie Cieszyńskim. Na temat procesu fundacyjnego konwentu dominikanów w Cieszynie, na podstawie źródeł zakonnych, wypowiedział się dr Tomasz Kalisz OP z Krakowa, który zaprezentował najstarsze dostępne dokumenty.
Materiały do dziejów protestantyzmu zachowane w zbiorach Oberkirchenrats w Wiedniu omówił Ao. Univ. -Prof. Dr Karl Schwarz, który zauważył, że dokumenty te są wielojęzyczne: większość w języku niemieckim, ale także w czeskim i polskim. Częściowo wykorzystali je historycy Kościoła ewangelickiego, m.in. Oskar Wagner i Herbert Patzelt. Dalej dr Paulina Kalinowska-Wójcik, archiwistka związana z UŚ, analizowała źródła do dziejów kościoła Jezusowego w Cieszynie przechowywane w Archiwum Książąt Pszczyńskich. Znajdują się w nim materiały dotyczące nie tylko budynku, ale finansów parafii czy obsady pastorów i nauczycieli. Najwięcej z nich pochodzi z lat panowania w Pszczynie Erdmana II Promniza, który wspierał protestantów przez 42 lata swoich rządów do 1745 roku.
Kolejny referat wygłosił kierownik Archiwum Tschammera w Cieszynie, który przedstawił referat pt. „Archiwum Tschammera – podstawowy zasób archiwalny do dziejów Kościoła ewangelicko-augsburskiego na Śląsku Cieszyńskim”. Prelegent rozpoczął od krótkiego rysu historycznego Archiwum Tschammera, a następnie scharakteryzował zawartość tego unikalnego zasobu zawierającego bogatą kolekcję dokumentów związanych z funkcjonowaniem Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego na Śląsku Cieszyńskim, w tym akta parafialne, korespondencję, księgi metrykalne oraz inne materiały o znaczeniu historycznym.
Następny prelegent dr Łukasz Barański w wystąpieniu pt. „Materiały w archiwach zborów powstałych na Śląsku Cieszyńskim po 1781 r.” omówił zawartość archiwów parafialnych zborów powstałych po ogłoszeniu Patentu tolerancyjnego dla ewangelików przez cesarza Józefa II, czyli znajdujących w granicach Republiki Czeskiej – m.in. Bystrzycy, Ligotki Kameralnej, Błędowic oraz powstałych na terenie polskiej części Śląska Cieszyńskiego – Ustronia, Wisły, Goleszowa, Jaworza oraz Bielska.
Mgr Anna Radziejewska z Krakowa omówiła historię oraz zawartość niezwykle interesującego choć krótko funkcjonującego Śląskiego Centralnego Archiwum Ewangelickiego we Wrocławiu, którego akta znajdują się w zasobie Archiwum Państwowego we Wrocławiu.
Z kolei dr Daniel Spratek wskazał na znaczne rozproszenie źródeł do dziejów pietyzmu hallskiego i herrnhuckiego, z którym największy kontakt mieli ewangelicy cieszyńscy, w tym wygnani ksiądz Johann Adam Steinmetz i nauczyciel rektor szkoły ewangelickiej Jerichovius. Dokumenty te znajdują się nie tylko w Archiwum Frankego w Halle czy Unitätsarchiv w Herrnhut (listy prywatne, akta szkolne, życiorysy), ale także w Moravian Archives (Bethlehem) w Pensylwanii w Stanach Zjednoczonych, w Holandii, a nawet w Indiach (misje braci morawskich).
Część trzecią poświęconą źródłom wyznaniowym judaizmu otworzył kierownik projektu prof. dr hab. Janusz Spyra, który zaprezentował referat pt. „Źródła o cieszyńskich Żydach w archiwach wiedeńskich (na podstawie informacji pracowników Institut für die Geschichte der Juden in Österreich, St. Pölten)”. W swoim wystąpieniu opowiedział o materiałach archiwalnych przechowywanych w wiedeńskich instytucjach. Szczególną uwagę poświęcił wzmiankom o rodzie Singerów, najstarszym rodzie cieszyńskich Żydów, którzy jako prominentna rodzina kupiecka, mieli szerokie powiązania z wieloma miastami europejskimi, a odnalezione w archiwach dokumenty dostarczają cennych informacji o ich wpływach i działalności.
Kolejnym prelegentem był mgr Daniel Baránek z Pragi, który wygłosił referat pt. „Prameny k dějinám těšínských Židů v Národním archivu a dalších pražských archivech”. Wystąpienie dotyczyło źródeł znajdujących się w praskich archiwach, w tym Narodowym Archiwum, które dokumentują historię cieszyńskich Żydów. Baránek omówił szeroki wachlarz dokumentów, takich jak korespondencje, rejestry handlowe i akty prawne, które pomagają zrozumieć dynamikę życia żydowskiej społeczności w Cieszynie na tle sytuacji w Czechach i na Śląsku.
Trzecie wystąpienie, które wzbogaciło dyskusję nad żydowską przeszłością Śląska Cieszyńskiego, wygłosił mgr Pavel Kocman z Brna, który przedstawił referat pt. „Prameny k dějinám těšínských Židů v moravských archivech”. Podczas swojego wystąpienia bardzo skrupulatnie zrelacjonował odnalezione w źródłach brneńskiego archiwum wzmianki o cieszyńskich Żydach.
Konferencja mająca roboczy ekspercki charakter, spełniła oczekiwania jej organizatorów, stając się dla uczestniczących w niej badaczy płaszczyzną wymiany informacji o pracach nad gromadzeniem oraz analizą źródeł trzech różnych wyznań, przede wszystkim zaś dostarczając zespołowi edytorskiemu wszechstronnej wiedzy na temat mapy rozproszonych materiałów źródłowych, które stać się powinny przedmiotem ich zainteresowania badawczego. Konferencja poprzedziła zorganizowane następnego dnia posiedzenie Rady Naukowej serii „Bibliotheca Tessinensis”, tworząc dobrą podstawę do odbywającej się w jego trakcie dyskusji. Tym bardziej, że członkowie Rady w większości sami uczestniczyli w pracach konferencyjnych.
Agnieszka Laskowska
Renata Czyż
