
Miejsce i klimat
Pod określeniem „warunki przechowywania” kryje się wiele składowych, wśród których kluczowe znaczenie ma oczywiście budynek, potem magazyn, regał i półka. Obecnie parametry przechowywania zabytkowych księgozbiorów i archiwaliów reguluje Polska Norma PN-ISO 11799:2006 zawierająca zalecenia dotyczące lokalizacji budynku, jego konstrukcji, instalacji i wyposażenia, sposobu użytkowania, zabezpieczeń fizycznych i formalnych oraz sposobów ekspozycji. Podaje także szczegółowe dane odnoszące się do dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń powietrza, jego parametrów, a także wytyczne na wypadek możliwych zagrożeń.
Stabilne, bezpieczne warunki przechowywania zapewnia budynek w dobrym stanie technicznym, o odpowiednio dużej kubaturze, usytuowany z dala od potencjalnych niebezpieczeństw i zaopatrzony w systemy monitoringu na wypadek pożaru czy włamania. Przestronne magazyny powinny być wyposażone w regały mieszczące wszystkie kategorie zbiorów, wygodne w użyciu dla bibliotekarzy i łatwe do utrzymania w czystości. Warunki klimatyczne muszą w pierwszym rzędzie zapewniać stabilność temperatury i poziomu wilgotności powietrza. Przyjmuje się, że dla różnorodnych materiałów bibliotecznych to około 50% wilgotności względnej i 18-20⁰C. Obok tego niezbędne są przestrzenie do ich opracowywania, udostępniania i eksponowania, czyli pracownie bibliotekarzy, czytelnie i sale wystawowe.
W starych siedzibach
O losach księgozbiorów wchodzących obecnie w skład Książnicy traktuje wiele opracowań. Mowa w nich o częstych i przypadkowych zmianach miejsc przechowywania, ewakuacjach, zaniedbaniach, o fatalnych warunkach lokalowych. W 1988 zostały włączone w strukturę Biblioteki Miejskiej jako jej Oddział Zabytkowy, trzy lata później utworzono stanowisko konserwatora, którego zadaniem było zorganizowanie szeroko rozumianej ochrony księgozbioru, co jednocześnie zapoczątkowało systemowe, ukierunkowane działania profilaktyczne. W 1995 roku przygotowano założenia programu ochrony i konserwacji zbiorów Książnicy Cieszyńskiej, określające podstawowe cele oraz sposoby i metody działania. Plan powstał w oparciu o wytyczne Biblioteki Narodowej, z której pomocy wielokrotnie korzystano.
Zbiory rozproszone były wówczas w kilku punktach miasta, w miejscach zupełnie do tego nieprzystosowanych. Podstawowym celem w było tym okresie rozpoznanie i zarysowanie skali potrzeb i ustalenie kolejności działań zmierzających do stworzenia optymalnych warunków przechowywania. Zakupiono sprzęt do kontroli i regulacji warunków klimatycznych, przeprowadzono przegląd stanu zachowania księgozbioru. Zgodnie ze sformułowanymi wcześniej zasadami oraz harmonogramem zabytkowe zbiory, które w tym czasie pozostawały jeszcze w siedzibie cieszyńskiego Muzeum (głownie w Sali zajmowanej obecnie przez Café Muzeum), przeprowadzono do zaadaptowanego budynku przy ul. Przykopa 14 i do części kamienicy przy Rynku 18. Przeniesiono wówczas ponad 35 500 książek i jednostek archiwalnych.
W momencie powstania Książnicy w 1994 roku, ochrona zbiorów była już zorganizowana w obrębie kilku tymczasowych magazynów i pracowni. Najlepsza sytuacja panowała w budynku przy ul. Przykopa 14, gdzie trafiły biblioteczne zbiory Leopolda Jana Szersznika, stare druki z księgozbioru Czytelni Ludowej oraz rękopisy. Wyposażono go w systemy alarmowe, termohigrografy do kontroli wilgotności i temperatury oraz nawilżacze i osuszacze powietrza. Opracowany został również plan na wypadek katastrofy, ponieważ budynek położony był nad Młynówką nieopodal Olzy. Przeprowadzano okresowe kontrole poszczególnych części zbiorów i wprowadzano działania profilaktyczne (te szerzej przedstawione zostaną w odrębnym artykule). Książnica zatrudniała wtedy dwóch konserwatorów i introligatora z doświadczeniem zawodowym w branży budowlanej, co okazywało się bezcenne wobec awaryjnej i tymczasowej infrastruktury. Przeprowadzone zostały pierwsze szkolenia pracowników w zakresie obchodzenia się z zabytkowymi księgozbiorami.
Inne tymczasowe lokale nie były wyposażone w podobny sposób jak scharakteryzowany wyżej obiekt. Największa część zbiorów przechowywana była w Domu Studiującego Nauczyciela Uniwersytetu Śląskiego przy ulicy Niemcewicza 2, gdzie ulokowano czytelnię ogólną oraz magazyny w pomieszczeniach piwnicznych. Pozostała część zbiorów zdeponowana została w piwnicach dwóch cieszyńskich przedszkoli przy ulicy św. Jerzego (Przedszkole nr 20) i Skrajnej 5 (Przedszkole nr 19). Rozproszenie księgozbioru w pięciu punktach miasta przysparzało wielu trudności w kontrolowaniu, a zwłaszcza stabilizowaniu warunków klimatycznych. O ile w położonym nad Olzą budynku możliwe było regulowanie wilgotności powietrza przy użyciu wspomnianych już wyżej urządzeń (a nawet jego oczyszczanie przez urządzenia z filtrami węglowymi i termoregulowanie zaworami na grzejnikach CO), to w pozostałych „magazynach”, właściwe parametry starano się osiągać metodami improwizowanymi, bo tylko takie były wówczas dostępne. Niewielkie wystawy organizowane były w kamienicy przy Rynku 18, gdzie Książnica otrzymała do swojej dyspozycji m.in. pomieszczenie ozdobione zabytkowymi polichromiami (obecnie zajmowane przez Stowarzyszenie Rozwoju i Współpracy Regionalnej „Olza”).
Pierwsze lata istnienia Książnicy Cieszyńskiej to nieustanne zmaganie się z problemami wynikającymi ze zlokalizowania jej zbiorów w pomieszczeniach zastępczych, z drugiej zaś strony – zabiegi by budowana wówczas własna siedziba biblioteki spełniała niezbędne wymogi. Dramatyzm sytuacji, w jakiej przyszło wówczas działać nowopowstałej bibliotece, dodatkowo zwiększały wiosenne i letnie ulewy, grożące powodzią i zalaniem położnego nad Olzą budynku, w którym przechowywano najcenniejszą część zabytkowych kolekcji książkowych. Na szczęście, tylko raz w 1996 r. wody Olzy zaczęły przelewać się przez Al. Łyska, co zmusiło bibliotekarzy do podjęcia akcji ewakuacyjnej i przeniesienia części zbiorów na wyższą kondygnację.
Nowa siedziba – nowa epoka
Doświadczenia z lat dziewięćdziesiątych wykorzystane zostały w trakcie prac związanych z powstawaniem nowej siedziby, która miała w sposób kompleksowy zabezpieczać zbiory Książnicy. Nowy, kilkukondygnacyjny budynek, oddany do użytku w latach 1999/2000, tworzy zabytkowa kamienica przy ulicy Menniczej 46 oraz dobudowany do niej nowoczesny segment zajmujący działkę od strony ulicy Stromej. Lokalizacja biblioteki w spokojnej, zabytkowej części miasta, z dala od rzeki Olzy zapewnia jej bezpieczeństwo zewnętrzne. Nowy obiekt o kubaturze 13900 m³ i powierzchni 3085 m² pomieścił wszystkie zbiory Książnicy, a ponadto zasoby cieszyńskiego Oddziału Archiwum Państwowego. Budynek wyposażono w nowoczesne systemy monitoringu i rejestracji potencjalnych zagrożeń oraz system gaszenia przy pomocy CO₂. Nareszcie wszystkie działy Książnicy znalazły się pod jednym dachem.
Przestrzeń magazynowa dla najcenniejszego i jednocześnie najbardziej efektownego księgozbioru zorganizowana została jednocześnie jako przestrzeń ekspozycyjna – księgozbiór L. J. Szersznika, umieszczony na potężnych, zabytkowych regałach, które przed umieszczeniem w nowej siedzibie poddano konserwacji, podziwiać można przez przeszklone ściany swoistej rotundy ulokowanej wewnątrz budynku. Pozostały trzy magazyny umieszczono w jednym pionie na dwóch kolejnych kondygnacjach, ogółem Książnica zajęła prawie 695 m² powierzchni magazynowej). W jednym z nich zainstalowano regały kompaktowe (metalowe regały przesuwne, wówczas dopiero pojawiające się w przestrzeniach bibliotecznych w Polsce), pozostałe wyposażono w regały stacjonarne przeniesione ze starych placówek, podobnie jak w zasadzie całe wyposażenie biur i czytelni.
Zdecydowanej poprawie uległy warunki klimatyczne: wszystkie magazyny połączone zostały systemem klimatyzacji centralnej. Pozostałe pomieszczenia, w których przechowywano były zabytkowe druki i rękopisy (pracownie konserwatorskie, pracowania zbiorów specjalnych, galeria oraz czytelnie) wyposażono w termoregulatory oraz klimatyzatory naścienne. Kontrolę i regulację warunków klimatycznych zapewniały przeniesione ze starych siedzib termohigrografy, nawilżacze i osuszacze powietrza. Przyciemniane szyby we wszystkich pomieszczeniach miały niwelować szkodliwe działanie światła.
Kolejne lata to niestety okres rozlicznych trudności związanych ze stabilizowaniem się warunków klimatycznych i usuwaniem usterek w nowym obiekcie. Uciążliwe były nieustające przecieki z nieszczelności dachowych, wadliwe działanie klimatyzacji, niewystarczające i bardzo kosztowne w eksploatacji działanie klimatyzatorów naściennych oraz niemożliwa do wykorzystania sala ekspozycyjna ze względu na brak izolacji przeciwwilgociowych. O ile usterki dachu zostały w ciągu kilku lat usunięte, to pozostałe kłopoty utrudniały utrzymywanie właściwych warunków przechowywania zbiorów przez całą pierwszą dekadę.
Dopełnienie – Projekt 2007-20010
Okres 2007-2010 to czas realizacji projektu „Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego”. Dla Książnicy była to niepowtarzalna okazja uzupełnienia braków i usunięcia niedostatków w zakresie infrastruktury i wyposażenia. Przede wszystkim osuszone zostały mury sali ekspozycyjnych, które wyposażono w odpowiednią liczbę gablot przystosowanych do eksponowania ksiąg dużych rozmiarów. W kolejnym magazynie zainstalowano regały kompaktowe. Wymieniono większość umeblowania czytelni, pracowni i biur, przestarzały sprzęt nawilżająco-osuszający oraz kontrolujący warunki klimatyczne (pojawiła się nowoczesna instalacja monitorująca warunki klimatyczne w magazynach, czytelniach i salach ekspozycyjnych). W miejsce awaryjnych i nieekonomicznych klimatyzatorów naściennych zainstalowano energooszczędne jednostki. Pierwsze piętnaście lat swojego istnienia Książnica zakończyła jako nowoczesna, dobrze wyposażona jednostka.
Z ostatniej chwili Projekt 2022-2024
Po upływie trzydziestu lat zbiory Książnicy, liczące obecnie już ponad 235000 jednostek inwentarzowych druków i rękopisów, są należycie zabezpieczone. Pozyskiwane są kolejne dotacje na naprawy i unowocześnianie budynku. Obecnie trwa realizacji projektu: „Modernizacja budynku Książnicy Cieszyńskiej wraz z wdrożeniem nowej oferty dla seniorów oraz dzieci i młodzieży”, w ramach którego wymienione zostały przestarzałe i awaryjne systemy bezpieczeństwa i nadzoru oraz system klimatyzacji centralnej. Niebawem rozpoczną się prace związane z przystosowaniem kilku pomieszczeń do pracy z dziećmi i seniorami, co poszerzy ofertę Książnicy i umożliwi korzystanie z niej w pełni osobom z niepełnosprawnościami.
Jednak z biegiem czasu, nieuchronnie zużywają się urządzenia, stają się niekompatybilne ze zmieniającymi się szybko systemami, zwłaszcza w dobie rozwiązań cyfrowych. Pomimo podejmowanych z powodzeniem starań o dotacje spoza budżetu miasta, z perspektywy konserwatorskiej największym wyzwaniem pozostaje – generujące największe koszty – utrzymywanie infrastruktury budynku w dobrym stanie.
Trzydziestoletni dorobek w zakresie ochrony i konserwacji cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego może być wizytówką miasta, które należycie zadbało o jeden ze swoich najcenniejszych, a nietypowych skarbów. Patrząc na stan i możliwości związane z ochroną zbiorów, a zwłaszcza na warunki lokalowe, które istniały na początku lat dziewięćdziesiątych, to niezaprzeczalny sukces, ale i zobowiązanie do dalszej nieustannej troski i opieki należnej zbiorom tej rangi.
Łucja Brzeżycka