WARUNKI PRZECHOWYWANIA ZABYTKOWYCH ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH W STAREJ I NOWEJ SIEDZIBIE KSIĄŻNICY CIESZYŃSKIEJ

Pod określeniem „warunki przechowywania” kryje się wiele składowych, wśród których kluczowe znaczenie ma oczywiście budynek, potem magazyn, regał i półka. Obecnie parametry przechowywania zabytkowych księgozbiorów i archiwaliów reguluje Polska Norma PN-ISO 11799:2006 zawierająca zalecenia dotyczące lokalizacji budynku, jego konstrukcji, instalacji i wyposażenia, sposobu użytkowania, zabezpieczeń fizycznych i formalnych oraz sposobów ekspozycji. Podaje także szczegółowe dane odnoszące się do dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń powietrza, jego parametrów, a także wytyczne na wypadek możliwych zagrożeń.

 

Stabilne, bezpieczne warunki przechowywania zapewnia budynek w dobrym stanie technicznym, o odpowiednio dużej kubaturze, usytuowany z dala od potencjalnych niebezpieczeństw i zaopatrzony w systemy monitoringu na wypadek pożaru czy włamania. Przestronne magazyny powinny być wyposażone w regały mieszczące wszystkie kategorie zbiorów, wygodne w użyciu dla bibliotekarzy i łatwe do utrzymania w czystości. Warunki klimatyczne muszą w pierwszym rzędzie zapewniać stabilność temperatury i poziomu wilgotności powietrza. Przyjmuje się, że dla różnorodnych materiałów bibliotecznych to około 50% wilgotności względnej i 18-20⁰C. Obok tego niezbędne są przestrzenie do ich opracowywania, udostępniania i eksponowania, czyli pracownie bibliotekarzy, czytelnie i sale wystawowe.

 

O losach księgozbiorów wchodzących obecnie w skład Książnicy traktuje wiele opracowań. Mowa w nich o częstych i przypadkowych zmianach miejsc przechowywania, ewakuacjach, zaniedbaniach, o fatalnych warunkach lokalowych. W 1988 zostały włączone w strukturę Biblioteki Miejskiej jako jej Oddział Zabytkowy, trzy lata później utworzono stanowisko konserwatora, którego zadaniem było zorganizowanie szeroko rozumianej ochrony księgozbioru, co jednocześnie zapoczątkowało systemowe, ukierunkowane działania profilaktyczne. W 1995 roku przygotowano założenia programu ochrony i konserwacji zbiorów Książnicy Cieszyńskiej, określające podstawowe cele oraz sposoby i metody działania. Plan powstał w oparciu o wytyczne Biblioteki Narodowej, z której pomocy wielokrotnie korzystano.

 

Zbiory rozproszone były wówczas w kilku punktach miasta, w miejscach zupełnie do tego nieprzystosowanych. Podstawowym celem w było tym okresie rozpoznanie i zarysowanie skali potrzeb i ustalenie kolejności działań zmierzających do stworzenia optymalnych warunków przechowywania. Zakupiono sprzęt do kontroli i regulacji warunków klimatycznych, przeprowadzono przegląd stanu zachowania księgozbioru. Zgodnie ze sformułowanymi wcześniej zasadami oraz harmonogramem zabytkowe zbiory, które w tym czasie pozostawały jeszcze w siedzibie cieszyńskiego Muzeum (głownie w Sali zajmowanej obecnie przez Café Muzeum), przeprowadzono do zaadaptowanego budynku przy ul. Przykopa 14 i do części kamienicy przy Rynku 18. Przeniesiono wówczas ponad 35 500 książek i jednostek archiwalnych.

 

W momencie powstania Książnicy w 1994 roku, ochrona zbiorów była już zorganizowana w obrębie kilku tymczasowych magazynów i pracowni. Najlepsza sytuacja panowała w budynku przy ul. Przykopa 14, gdzie trafiły biblioteczne zbiory Leopolda Jana Szersznika, stare druki z księgozbioru Czytelni Ludowej oraz rękopisy. Wyposażono go w systemy alarmowe, termohigrografy do kontroli wilgotności i temperatury oraz nawilżacze i osuszacze powietrza. Opracowany został również plan na wypadek katastrofy, ponieważ budynek położony był nad Młynówką nieopodal Olzy. Przeprowadzano okresowe kontrole poszczególnych części zbiorów i wprowadzano działania profilaktyczne (te szerzej przedstawione zostaną w odrębnym artykule). Książnica zatrudniała wtedy dwóch konserwatorów i introligatora z doświadczeniem zawodowym w branży budowlanej, co okazywało się bezcenne wobec awaryjnej i tymczasowej infrastruktury. Przeprowadzone zostały pierwsze szkolenia pracowników w zakresie obchodzenia się z zabytkowymi księgozbiorami.

 

Inne tymczasowe lokale nie były wyposażone w podobny sposób jak scharakteryzowany wyżej obiekt. Największa część zbiorów przechowywana była w Domu Studiującego Nauczyciela Uniwersytetu Śląskiego przy ulicy Niemcewicza 2, gdzie ulokowano czytelnię ogólną oraz magazyny w pomieszczeniach piwnicznych. Pozostała część zbiorów zdeponowana została w piwnicach dwóch cieszyńskich przedszkoli przy ulicy św. Jerzego (Przedszkole nr 20) i Skrajnej 5 (Przedszkole nr 19). Rozproszenie księgozbioru w pięciu punktach miasta przysparzało wielu trudności w kontrolowaniu, a zwłaszcza stabilizowaniu warunków klimatycznych. O ile w położonym nad Olzą budynku możliwe było regulowanie wilgotności powietrza przy użyciu wspomnianych już wyżej urządzeń (a nawet jego oczyszczanie przez urządzenia z filtrami węglowymi i termoregulowanie zaworami na grzejnikach CO), to w pozostałych „magazynach”, właściwe parametry starano się osiągać metodami improwizowanymi, bo tylko takie były wówczas dostępne. Niewielkie wystawy organizowane były w kamienicy przy Rynku 18, gdzie Książnica otrzymała do swojej dyspozycji m.in. pomieszczenie ozdobione zabytkowymi polichromiami (obecnie zajmowane przez Stowarzyszenie Rozwoju i Współpracy Regionalnej „Olza”).

 

Pierwsze lata istnienia Książnicy Cieszyńskiej to nieustanne zmaganie się z problemami wynikającymi ze zlokalizowania jej zbiorów w pomieszczeniach zastępczych, z drugiej zaś strony – zabiegi by budowana wówczas własna siedziba biblioteki spełniała niezbędne wymogi. Dramatyzm sytuacji, w jakiej przyszło wówczas działać nowopowstałej bibliotece, dodatkowo zwiększały wiosenne i letnie ulewy, grożące powodzią i zalaniem położnego nad Olzą budynku, w którym przechowywano najcenniejszą część zabytkowych kolekcji książkowych. Na szczęście, tylko raz w 1996 r. wody Olzy zaczęły przelewać się przez Al. Łyska, co zmusiło bibliotekarzy do podjęcia akcji ewakuacyjnej i przeniesienia części zbiorów na wyższą kondygnację.

 

Doświadczenia z lat dziewięćdziesiątych wykorzystane zostały w trakcie prac związanych z powstawaniem nowej siedziby, która miała w sposób kompleksowy zabezpieczać zbiory Książnicy. Nowy, kilkukondygnacyjny budynek, oddany do użytku w latach 1999/2000, tworzy zabytkowa kamienica przy ulicy Menniczej 46 oraz dobudowany do niej nowoczesny segment zajmujący działkę od strony ulicy Stromej. Lokalizacja biblioteki w spokojnej, zabytkowej części miasta, z dala od rzeki Olzy zapewnia jej bezpieczeństwo zewnętrzne. Nowy obiekt o kubaturze 13900 m³ i powierzchni 3085 m² pomieścił wszystkie zbiory Książnicy, a ponadto zasoby cieszyńskiego Oddziału Archiwum Państwowego. Budynek wyposażono w nowoczesne systemy monitoringu i rejestracji potencjalnych zagrożeń oraz system gaszenia przy pomocy CO₂. Nareszcie wszystkie działy Książnicy znalazły się pod jednym dachem.

 

Przestrzeń magazynowa dla najcenniejszego i jednocześnie najbardziej efektownego księgozbioru zorganizowana została jednocześnie jako przestrzeń ekspozycyjna – księgozbiór L. J. Szersznika, umieszczony na potężnych, zabytkowych regałach, które przed umieszczeniem w nowej siedzibie poddano konserwacji, podziwiać można przez przeszklone ściany swoistej rotundy ulokowanej wewnątrz budynku. Pozostały trzy magazyny umieszczono w jednym pionie na dwóch kolejnych kondygnacjach, ogółem Książnica zajęła prawie 695 m² powierzchni magazynowej). W jednym z nich zainstalowano regały kompaktowe (metalowe regały przesuwne, wówczas dopiero pojawiające się w przestrzeniach bibliotecznych w Polsce), pozostałe wyposażono w regały stacjonarne przeniesione ze starych placówek, podobnie jak w zasadzie całe wyposażenie biur i czytelni.

Zdecydowanej poprawie uległy warunki klimatyczne: wszystkie magazyny połączone zostały systemem klimatyzacji centralnej. Pozostałe pomieszczenia, w których przechowywano były zabytkowe druki i rękopisy (pracownie konserwatorskie, pracowania zbiorów specjalnych, galeria oraz czytelnie) wyposażono w termoregulatory oraz klimatyzatory naścienne. Kontrolę i regulację warunków klimatycznych zapewniały przeniesione ze starych siedzib termohigrografy, nawilżacze i osuszacze powietrza. Przyciemniane szyby we wszystkich pomieszczeniach miały niwelować szkodliwe działanie światła.

 

Kolejne lata to niestety okres rozlicznych trudności związanych ze stabilizowaniem się warunków klimatycznych i usuwaniem usterek w nowym obiekcie. Uciążliwe były nieustające przecieki z nieszczelności dachowych, wadliwe działanie klimatyzacji, niewystarczające i bardzo kosztowne w eksploatacji działanie klimatyzatorów naściennych oraz niemożliwa do wykorzystania sala ekspozycyjna ze względu na brak izolacji przeciwwilgociowych. O ile usterki dachu zostały w ciągu kilku lat usunięte, to pozostałe kłopoty utrudniały utrzymywanie właściwych warunków przechowywania zbiorów przez całą pierwszą dekadę.

 

Okres 2007-2010 to czas realizacji projektu „Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego”. Dla Książnicy była to niepowtarzalna okazja uzupełnienia braków i usunięcia niedostatków w zakresie infrastruktury i wyposażenia. Przede wszystkim osuszone zostały mury sali ekspozycyjnych, które wyposażono w odpowiednią liczbę gablot przystosowanych do eksponowania ksiąg dużych rozmiarów. W kolejnym magazynie zainstalowano regały kompaktowe. Wymieniono większość umeblowania czytelni, pracowni i biur, przestarzały sprzęt nawilżająco-osuszający oraz kontrolujący warunki klimatyczne (pojawiła się nowoczesna instalacja monitorująca warunki klimatyczne w magazynach, czytelniach i salach ekspozycyjnych). W miejsce awaryjnych i nieekonomicznych klimatyzatorów naściennych zainstalowano energooszczędne jednostki. Pierwsze piętnaście lat swojego istnienia Książnica zakończyła jako nowoczesna, dobrze wyposażona jednostka.

 

Po upływie trzydziestu lat zbiory Książnicy, liczące obecnie już ponad 235000 jednostek inwentarzowych druków i rękopisów, są należycie zabezpieczone. Pozyskiwane są kolejne dotacje na naprawy i unowocześnianie budynku. Obecnie trwa realizacji projektu: „Modernizacja budynku Książnicy Cieszyńskiej wraz z wdrożeniem nowej oferty dla seniorów oraz dzieci i młodzieży”, w ramach którego wymienione zostały przestarzałe i awaryjne systemy bezpieczeństwa i nadzoru oraz system klimatyzacji centralnej. Niebawem rozpoczną się prace związane z przystosowaniem kilku pomieszczeń do pracy z dziećmi i seniorami, co poszerzy ofertę Książnicy i umożliwi korzystanie z niej w pełni osobom z niepełnosprawnościami.

 

Jednak z biegiem czasu, nieuchronnie zużywają się urządzenia, stają się niekompatybilne ze zmieniającymi się szybko systemami, zwłaszcza w dobie rozwiązań cyfrowych. Pomimo podejmowanych z powodzeniem starań o dotacje spoza budżetu miasta, z perspektywy konserwatorskiej największym wyzwaniem pozostaje – generujące największe koszty – utrzymywanie infrastruktury budynku w dobrym stanie.

 

Trzydziestoletni dorobek w zakresie ochrony i konserwacji cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego może być wizytówką miasta, które należycie zadbało o jeden ze swoich najcenniejszych, a nietypowych skarbów. Patrząc na stan i możliwości związane z ochroną zbiorów, a zwłaszcza na warunki lokalowe, które istniały na początku lat dziewięćdziesiątych, to niezaprzeczalny sukces, ale i zobowiązanie do dalszej nieustannej troski i opieki należnej zbiorom tej rangi.

 

Łucja Brzeżycka