Jak wiadomo, Leopold Jan Szersznik żył w epoce Oświecenia i sam był zarówno wybitnym reprezentantem tej formacji myślowej, jak i nieodrodnym dzieckiem swych czasów. Czas jego młodości zbiegł się z narodzinami epoki, okres dojrzewania przypadł na apogeum „wieku świateł”, zaś schyłek jego życia zbiegł się z kresem i wyczerpaniem ideologii oświeceniowej. W zgromadzonym przezeń bezcennym księgozbiorze, który wytrwale zbierał przez niemal całe swe życie, wkładając w to zarówno swój bibliofilski zapał, jak i pokaźne środki materialne, dominują XVIII-wieczne pozycje książkowe, stąd powiedzieć można, że trzon jego imponującej kolekcji to oświeceniowa biblioteka par excellence. W swym księgozbiorze, doskonale odzwierciedlającym encyklopedycznego i uniwersalistycznego ducha epoki, znajduje się olbrzymia większość najważniejszych XVIII-wiecznych publikacji z właściwie wszystkich dziedzin ludzkiej wiedzy, niemniej jednak na plan pierwszy księgozbioru, tak co do objętości, jak i co do kompletności, zdecydowanie wysuwa się dział historii powszechnej. Niewątpliwe wpływ na to miała osobista pasja naukowa Szersznika, który sam był wybitnym historykiem doby oświecenia, a zgromadzone przezeń dzieła Monteskiusza, Hume’a, Bollingbroke’a czy Herdera służyły mu za codzienny warsztat naukowy. Wśród licznych pereł oświeceniowej historiografii nabytych przez Szersznika i włączonych do swej kolekcji na szczególną uwagę zasługuje fundamentalne dzieło XVIII-wiecznej historiografii, jakim jest słynny Wiek Ludwika XIV autorstwa Woltera. Wzmiankowane dzieło zostało wydane po raz pierwszy w 1751 r. i przyczyniło się do racjonalistycznej rewolucji w obszarze nauk historycznych, stając się jednocześnie – obok traktatu Monteskiusza O duchu praw – sztandarowym dziełem historycznym francuskiego oświecenia. Nic dziwnego więc, że najwcześniejsze i prestiżowe edycje tych dzieł znalazły się w księgozbiorze Szersznika. Szersznikowskie wydanie Siècle de Louis XIV w edycji Francheville’a ukazało się w Berlinie w 1751 r. nakładem C. F. Henninga, stanowiąc editio princeps tej przełomowej rozprawy francuskiego filozofa.
Jean François-Marie Arouet (1694-1778), znany powszechnie pod anagramem Voltaire, był czołowym propagatorem i reprezentantem ideologii oświeceniowej w XVIII-wiecznej Europie. Przyszedł na świat w Paryżu jako piąte i najmłodsze dziecko prawnika i notariusza, François Aroueta, oraz Marie Marguerite Daumart, pochodzącej z drobnej szlachty. W latach 1704-1711 pobierał naukę w prestiżowym kolegium jezuickim Collège Louis-le-Grand, gdzie celował w studiach nad teologią, filozofią i retoryką oraz biegle poznał języki łaciński, angielski, włoski i hiszpański. Już od najmłodszych lat zbliżył się do kręgu francuskich libertynów i otwarcie wyznawał idee tolerancji religijnej, liberalizmu oraz deizmu, słynąc jako błyskotliwy i zjadliwy pamflecista oraz bezlitosny satyryk i pogromca przesądów. Za napisanie szeregu pamfletów wymierzonych w regenta Filipa II Orleańskiego został wtrącony na dwa lata do najsurowszego z francuskich więzień zarezerwowanego dla przestępców politycznych – Bastylii (1717-1718), co przyczyniło się do ukształtowania się obrazu Woltera jako męczennika tyranii ancien règime’u, który rozpowszechnili rewolucjoniści francuscy. Po zwolnieniu z więzienia odbył kluczową dla swej formacji intelektualnej i światopoglądowej podróż do Anglii (1729), gdzie mieszkając u swego przyjaciela i brytyjskiego dyplomaty Everarda Fawkenera w Wandsworth, zapoznał się z dorobkiem naukowym brytyjskiego oświecenia oraz nawiązał szereg osobistych relacji z najważniejszymi postaciami świata intelektualnego swej epoki – lordem Shaftesbury, Tollandem czy Bollingbrokiem. Brytyjska monarchia konstytucyjna skontrastowana z despotyzmem francuskiej monarchii absolutnej, jak również realizacja idei liberalizmu i wolnomyślicielstwa w przestrzeni społecznej sprawiły, że Anglia zaczęła jawić się Wolterowi jako idealne państwo ucieleśniające naczelne imperatywy oświeconego racjonalizmu, wolności obywatelskiej oraz postępu ekonomiczno-gospodarczego. W trakcie swego pobytu w Anglii Wolter dokładnie zapoznał się z najważniejszym, choć wówczas na kontynencie słabo znanym, dorobkiem filozoficzno-naukowym (Locke, Newton, Shaftesbury, Tolland) oraz artystycznym (Szekspir, Milton, Pope) kultury brytyjskiej, który zafascynował go do tego stopnia, że za zadanie postawił sobie zaszczepienie wzorców kultury angielskiej na gruncie francuskim poprzez szeroką popularyzację jej dorobku. Napisane przezeń w 1734 r. Lettres philosohiques (Listy filozoficzne) o Anglikach, w których natchnął obywateli Francji ideałami swoistej „anglomanii”, rozchwytywane były we wszystkich salonach i stały się punktem momentem przełomowym w trajektorii rozwoju XVIII w., bowiem wraz z ich powstaniem zwykło datować się narodziny Oświecenia we Francji, choć nie należy zapominać, że publikacja tego dzieła wywołała wielki skandal, a jego egzemplarze były publicznie palone. Po powrocie z Anglii Wolter związał się z markizą Émilie du Châtelet, kobietą wybitnie zasłużoną szczególnie na polu nauk ścisłych, zamieszkując w jej rodowej posiadłości Cires-sur-Blaise, w której napisał szereg swych kluczowych dzieł filozoficznych, literackich oraz historycznych. W latach 1750-1753 gościł na dworze króla Prus Fryderyka Wielkiego II, gdzie oprócz zwieńczonych niepowodzeniem politycznych dążeń do liberalizacji życia politycznego Prus, niestrudzenie pracował naukowo, publikując m.in. prezentowaną tu rozprawę historyczną Wiek Ludwika XIV. U schyłku życia, w wieńcu glorii i chwały najwybitniejszego wolnomyśliciela swych czasów, Wolter osiadł w posiadłości Ferney położonej na granicy Francji oraz Szwajcarii, którą zmodernizował i przekształcił w prężny ośrodek industrialny. U schyłku życia jego sława, przypieczętowana Kandydem opublikowanym w 1759 r., osiągnęła tak zawrotny poziom, że przyjazd Woltera do Paryża w 1788 r. uznawany jest za jedną z dat inicjujących Wielką Rewolucję Francuską, której działacze obwołali Woltera swym duchowym ojcem, czemu dali świadectwo przenosząc po śmierci zwłoki Woltera wraz ze szczątkami Jeana-Jacquessa Rousseau do Panteonu.
Zazwyczaj Wolter kojarzony jest jako wybitny literat, twórca błyskotliwych opowiastek filozoficznych, reprezentant empiryzmu i deizmu, orędownik liberalizmu i tolerancji, a także nieprzejednany wróg religii chrześcijańskiej, rzadziej natomiast podnosi się jego przełomowe wprost zasługi w dziedzinie historiografii. Tymczasem właśnie w tej domenie jego talent literacki oraz geniusz analityczny znalazły swój najpełniejszy wyraz. Przełomowe znaczenie jego racjonalistycznego ideału historiografii dostrzec można w programowym fragmencie hasła Historia jego autorstwa opublikowanego na kartach Encyklopedii: „Od współczesnego historyka wymaga się większej znajomości detali, pełniej potwierdzonych faktów, dokładnych dat, większej atencji dla spraw zwyczajów, praw, handlu, finansów, rolnictwa oraz ludności”. W programie tym Wolter zdecydowanie odcina się od ideałów prowidencjalistycznej historiografii dominującej jeszcze w XVII stuleciu i inauguruje historiografię nowego typu – historiografię racjonalną, wyjaśniającą świat dziejów w horyzoncie uchwytnych logicznie skutków i przyczyn rozpatrywanych podobnie jak ma to miejsce w naukach przyrodniczych, w związku z czym eliminuje całkowicie wyjaśnianie historii w kategoriach cudów, Opatrzności, fatum bądź jakichkolwiek nadnaturalnych czynników. Ta orientacja jego myśli uwidacznia się we wszystkich napisanych przezeń rozprawach historycznych: począwszy od Histoire de Charles XII (1731), przez Essai sur les mœurs et l’esprit des nations (1756), aż po Précis du siècle de Louis XV (1768), a szczególnie dobitnie wyraża się w prezentowanym tu głównym dziele historiograficznym Woltera – Siècle de Louis XIV (1751).
Wiek Ludwika XIV jest dla historiografii dziełem do tego stopnia przełomowym, że określane jest często mianem „pierwszego nowoczesnego dzieła historycznego” z uwagi na to, że po raz pierwszy w monografii historycznej ujęty został całokształt dziejów państwa oraz miało miejsce teoretyczne ugruntowanie optymistycznego ideału historiografii oświeceniowej, zgodnie z którym dzieje powszechne traktowane były jako historia doskonalenia się ludzkiego społeczeństwa. W odróżnieniu od Monteskiusza, który dążył do rozpoznania uniwersalnych prawidłowości procesów dziejowych, Wolter uprawiał historiografię opisową, skupiającą się na konkretnych wydarzeniach rozpatrywanych na tle historii uniwersalnej interpretowanej w kategoriach ścierania się sił regresu (płaszczyzna polityczno-religijna) i postępu (rozwój nauk, sztuk i ekonomii). W dziele tym Wolter przedstawił monografię określonej epoki historycznej rozumianej jako integralna całość, którą uważał za czwartą w dziejach ludzkich i najdoskonalszą epokę szczęśliwości, następującą po erze Aleksandra Wielkiego i Peryklesa, Juliusza Cezara i Augusta oraz włoskim Odrodzeniu, wspólnie charakteryzowanych jako „wieki wielkości” bądź „wieki światła” i przeciwstawionych „wiekom ciemności” uosabianych w szczególności przez wieki średnie. Wbrew tytułowi dzieła rzeczywistym bohaterem książki nie jest rządzący w latach 1643-1715 Ludwik XIV, lecz cywilizacyjny dorobek ludzkości, którego istota wyraża się w postępie naukowo-technicznej racjonalizacji świata i który rozpoczął się – zdaniem Woltera – wraz z powołaniem Akademii Francuskiej. Dopiero po omówieniu wszystkich aspektów panowania Ludwika XIV przedstawił Wolter problematykę „nauk i sztuk” jako dźwigni powszechnego dziejowego progresu, ukazując na ich przykładzie „postęp ducha ludzkiego” realizujący się w historii. W całości swych analiz Wolter starał się ukazać wzajemny związek każdej poszczególnej dziedziny życia społecznego z całokształtem życia narodowego. Ludwika XIV sportretował Wolter jako wielkiego monarchę, który „uczynił dla swego narodu więcej niż dwudziestu jego poprzedników”, lecz zaznaczyć należy, że nie stanowił w jego oczach idealnego ucieleśnienia typu władcy.
Zapraszamy Państwa do przyjrzenia się bezcennemu egzemplarzowi pierwszego wydania tej perły nowożytnej historiografii, jaką niewątpliwie stanowi prezentowany tu miejscu Siècle de Louis XIV pochodzący z księgozbioru Leopolda Jana Szersznika.
Oprac.: Artur Lewandowski