Wizjoner ponad podziałami. Autograf pamiętnika Pawła Stalmacha

Inicjując w Roku Niepodległości cykl prezentacji „Cymelia i osobliwości ze zbiorów Książnicy Cieszyńskiej”, biblioteka zaprasza w piątek 26 stycznia o godz. 17.00 na prelekcję poświęconą jednemu ze swoich najcenniejszych rękopisów, który pozostaje ściśle związany z dziejami powrotu Śląska Cieszyńskiego do Polski – pamiętnika Pawła Stalmacha. Ilustrowaną prezentacją multimedialną prelekcję na jego temat przedstawi Wojciech Święs.

Paweł Stalmach
Karta pocztowa z podobizną Pawła Stalmacha wg grafiki Jana Matejki.
Ze zbiorów Muzeum Śląska Cieszyńskiego

Nikomu nie trzeba przedstawiać postaci Pawła Stalmacha (1824–1891) – twórcy, najwybitniejszego działacza oraz prawdziwego symbolu polskiego ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim. Jednego z tzw. budzicieli polskości, jakim to mianem piątkę chłopaków z Gimnazjum Ewangelickiego w Cieszynie, którzy w 1848 r. rozpoczęli w regionie działalność na niwie narodowej, określił Andrzej Cinciała, zasłużony działacz narodowy i współtwórca grupy, początkowo jeden z najbliższych współpracowników Stalmacha, pod koniec życia zaś – jego największy wróg. Historia Pawła Stalmacha przypomina sinusoidę – początkowo tytułowy „wizjoner ponad podziałami”, starający się występować ponad konfesyjnymi różnicami, dążący do obudzenia tożsamości narodowej u wszystkich polskich mieszkańców regionu. Wraz z postępującym zbliżeniem się do środowisk katolickich, z których wywodziła się większość prenumeratorów „Gwiazdki Cieszyńskiej” spoza Śląska Cieszyńskiego,  popadał w coraz większy konflikt z miejscowymi działaczami ewangelickimi, w tym – swoimi kolegami ze szkolnej ławy. Wzajemne animozje doprowadziły do wykluczenia Stalmacha z życia polskich instytucji i towarzystw na Śląsku Cieszyńskim i ostrej krytyki poza jego granicami. Ten swoje racje chciał udowodnić na kartach spisywanego pod koniec życia pamiętnika, który jednakże zdołał doprowadzić tylko do roku 1860 (nie obejmuje on więc już okresu najbardziej obfitującego w konflikty).

Na dokument składa się 171 luźnych kart, zapisanych jednostronnie lub dwustronnie niezbyt starannym, ale czytelnym pismem, dalekim od kanonów kaligrafii, stanowiącej w czasach życia Stalmacha obowiązkowy przedmiot w szkole. Pamiętnik został dwukrotnie wydany drukiem – po raz pierwszy ukazał się w 1910 r. staraniem ks. Emanuela Grima jako suplement do książki jego autorstwa „Paweł Stalmach. Życie i działalność w świetle prawdy”. W 1991 r., z okazji 100. rocznicy śmierci znamienitego działacza, za sprawą Leona Miękiny opublikowano reprint wydania z początku XX w. z krótkim esejem autorstwa ówczesnego prezesa Macierzy Ziemi Cieszyńskiej. W obydwu książkach nie można niestety wyczytać zbyt wiele o historii i losach rękopiśmiennego autografu pamiętnika, edycje zawierają jedynie jego treść. Właściwie jedyną informacją na temat pamiętnika podaną przez ks. Grima jest, że został on przedrukowany „bez wszelkich zmian i dodatków”. Czy jednak aby na pewno? Spotkanie w Książnicy Cieszyńskiej da odpowiedź na to i wiele innych pytań dotyczących tego – jakby nie patrzeć – kluczowego źródła do historii polskiego ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim. Serdecznie zapraszamy!

Wojciech Święs