W kolekcji inkunabułów Książnicy Cieszyńskiej znajdują się dwa XV-wieczne wydania najpopularniejszego w czasach dojrzałego średniowiecza zbioru żywotów świętych – słynnej Złotej legendy Jakuba de Voragine. Pierwsze z nich pochodzi z księgozbioru Leopolda Jana Szersznika i stanowi jedną z najcenniejszych ozdób wytrawnej kolekcji inkunabułów pomieszczonych w dziele Antiquitates Typograohicae. Na podstawie informacji zawartych w kolofonie wiadomo, że dzieło to ujrzało światło dzienne 11 sierpnia 1478 r. w norymberskiej oficynie wydawniczej Kobergera. Drugi egzemplarz „złotego” zbioru średniowiecznych legend o świętych i męczennikach pochodzi z księgozbioru Biblioteki Dekanatu i wydany został w Strasburgu nakładem drukarni Hausnera w dniu 19 grudnia 1486 r. Oba prezentowane tu eksponaty stanowią jedne z najwcześniejszych drukowanych wydań Legenda aurea i jednocześnie bezcenne świadectwa początków sztuki typograficznej.
Jacopo De Fazio (ok. 1230-1298), powszechnie znany jako błogosławiony Jakub de Voragine, był średniowiecznym hagiografem, teologiem, kronikarzem oraz kaznodzieją włoskiego pochodzenia. Urodził się najprawdopodobniej w Varagine (dzisiejsze Varazze), niewielkiej nadmorskiej miejscowości położonej pomiędzy Savoną a Genuą, choć część historyków uważa, że przyszedł na świat w Genui. Czas jego życia przypadł na okres najpełniejszego rozwoju kultury średniowiecznej, który swój najdoskonalszy wyraz znalazł w monumentalnych syntezach filozoficznych, teologicznych oraz poetyckich dokonanych przez św. Alberta Wielkiego, św. Tomasza z Akwinu, św. Bonawenturę czy Dantego d’Alighieri – wszyscy ci wielcy myśliciele i twórcy złotego wieku XIII-wiecznej scholastyki byli współczesnymi Jakuba de Voragine. Autor Złotej legendy wstąpił do nowo powstałego zakonu mendykanckiego dominikanów w 1244 r. W latach 1267-1286 piastował godność prowincjała Lombardii, a w 1288 r. został mianowany arcybiskupem Genui. Za życia cieszył się powszechnym autorytetem – jako arcybiskup przyczynił się do zażegnania politycznego konfliktu między Gwelfami i Gibelinami, reprezentował również zakon dominikański podczas soborów w Lucce (1288) oraz Ferrarze (1290) – który nie zmniejszył się po upływie ponad pięciuset lat od jego śmierci i za sprawą którego Jakub de Voragine został beatyfikowany przez Piusa VII w 1816 r.
Jakub de Voragine był autorem licznych dzieł o tematyce teologicznej, hagiograficznej, kaznodziejskiej oraz historycznej. W czasach sobie współczesnych słynął jako jeden z największych autorytetów teologicznych w dziedzinie mariologii. W licznych kazaniach maryjnych (Sermones de sanctis per circulum anni feliciter czy Laudes Beatae Mariae Virginis) oraz na kartach złożonego ze 160 rozpraw traktatu o tytule Marialis, qui totus est de B. Maria compositus, Jakub de Voragine omówił wszystkie atrybuty oraz tytuły przysługujące Matce Boskiej, a także jako jeden z pierwszych teologów postawił tezę, że Maryja jest „mediatorką” pomiędzy Chrystusem a grzeszną ludzkością i w mistycznym ciele Kościoła stanowi szyję, przez którą spływa na człowieka pochodząca z niebios łaska Boża. Napisał również złożoną z XII ksiąg kronikę Genui (Chronicon januense), w której przedstawił dzieje tego miasta, począwszy od czasów legendarnego króla Janusa aż po rok 1130. Jednakże w bogatym dorobku twórczym Jakuba de Voragine, na który składa się jeszcze wiele traktatów i zbiorów kazań, jedno dzieło zdecydowanie przyćmiewa wszystkie inne jego dokonania – jest nim prezentowana tu Legenda aurea.
Najbardziej poczytne dzieło średniowiecznej hagiografii, Złota legenda, która jeszcze w ponad dwa stulecia po śmierci autora cieszyła się popularnością tak zawrotną, że wśród nakładów inkunabułów (najwcześniejszych zabytków sztuki drukarskiej do 1500 r. włącznie) jej wydania przewyższały ilość wydań Pisma św., została napisana przez Jakuba de Voragine w latach 1259-1266 i nosiła pierwotnie tytuł Legenda sanctorum. Przydomek „złotej” legendy, który w tradycji oficjalnie zastąpił oryginalny tytuł dzieła, utrwalił się bardzo szybko i zdominował gatunek hagiografii do tego stopnia, że wszystkie niezwykle popularne w dobie późnego średniowiecza zbiory żywotów świętych określano potocznie mianem „złotych opowieści”. Legenda aurea Jakuba de Voragine stała się więc paradygmatycznym dziełem, które na długie wieki wyznaczyło kanony chrześcijańskiej hagiografii, znajdowało się w niemal każdej bibliotece i czytywane było przez wszystkich ludzi piśmiennych, o czym świadczą wielonakładowe wydania tego dzieła zarówno w oryginale, jak i w tłumaczeniach na znakomitą większość języków europejskich. Skąd wziął się i na czym polegał fenomen tak olbrzymiej poczytności Złotej legendy na tle setek innych dzieł hagiograficznych, należących do najpopularniejszego gatunku literackiego epoki późnego średniowiecza?
Niewątpliwie jednym z czynników przyczyniających się do popularności prezentowanego tu opus vitae Jakuba de Voragine był fakt, że swą kompilację legend i opowieści apokryficznych o świętych i męczennikach Kościoła rzymskokatolickiego napisał prostą i niewyszukaną, a wręcz potoczną łaciną późnośredniowieczną, co znacznie ułatwiało przyswojenie treści dzieła. Po wtóre, istotna w tym względzie była również funkcja praktyczna hagiograficznego arcydzieła włoskiego dominikanina, która polegała na układzie treści rozdziałów stosownie do kalendarza kościelnego oraz dni roku liturgicznego, dzięki czemu Złota legenda zakorzeniała się w codziennym życiu wiernych. Kolejną z przyczyn ogromnej poczytności dzieła był jego encyklopedyczny i uporządkowany układ, wzorowany na strukturze formalnej Etymologiae Izydora z Sewilli, zgodnie z którym każdy rozdział z osobna (poświęcony postaci konkretnego świętego bądź świętu chrześcijańskiemu) rozpoczynał się omówieniem etymologii jego imienia, a następnie składał się z opowieści o jego żywocie, syntetycznym zestawieniu cudów przezeń dokonanych oraz wykazie cytowanej literatury. Wreszcie, przekonująca dla czytelników była idea powiązania czterech okresów roku liturgicznego z wizją historiozoficzną podziału dziejów świata na cztery wielkie epoki ludzkości (określane jako epoka Odstępstwa, epoka Odnowy, epoka Pojednania oraz epoka Pielgrzymowania), którą Jakub de Voragine zamieścił w przedmowie do swego dzieła życia.
Zapraszamy Państwa do przyjrzenia się jednym z najstarszych wydanych drukiem i znajdujących się w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej egzemplarzy Złotej legendy, dzieła, które do dnia dzisiejszego stanowi nieprzebrany skarbiec wiedzy o średniowiecznej pobożności.
Oprac.: Artur Lewandowski