W najbliższy piątek, 12 listopada 2021 r. o godz. 16.30, Książnica Cieszyńska zaprasza na dziewiąte spotkanie Akademii Filozoficznej zatytułowane „Filozofia transcendentalna Immanuela Kanta jako »przewrót kopernikański« w filozofii”, które w całości poświęcone będzie omówieniu najważniejszych zagadnień systemu filozoficznego Immanuela Kanta – jednego z najważniejszych myślicieli na przestrzeni dziejów, twórcy iście rewolucyjnej metody badań filozoficznych, filozofii transcendentalnej i krytycznej, stanowiącej imponującą syntezę dwóch najważniejszych kierunków filozofii nowożytnej: racjonalizmu oraz empiryzmu.
Immanuel Kant (1724-1804) – najwybitniejszy oraz najbardziej oryginalny filozof niemiecki tworzący w epoce Oświecenia – urodził się w prowincjonalnym Królewcu (dzisiejszy Kaliningrad), miasteczku położonym w Prusach Wschodnich i oddzielonym ziemiami polskimi od niemieckich centrów kultury i nauki, w którym zamieszkiwał aż do śmierci. Jego rodzice – ojciec będący rzemieślnikiem oraz matka o szkockich korzeniach rodzinnych – od najmłodszych lat wychowywali go w surowej atmosferze pietystycznej pobożności. W wieku szesnastu lat rozpoczął studia na Uniwersytecie Albrechta w Królewcu i na trwałe związał swoje życie zawodowe oraz prywatne z tą uczelnią, przechodząc na niej wszystkie szczeble akademickiej kariery zwieńczonej stanowiskiem rektora, a także zapewniając jej światowy rozgłos. Życie Kanta, który nigdy nie opuścił rodzinnego Królewca, poświęcone było bez reszty pracy dydaktycznej i naukowej, w związku z czym nie obfitowało w żadne istotne zewnętrzne wydarzenia interesujące z biograficznego punktu widzenia. Immanuel Kant stanowił doskonały wzorzec uczonego oraz akademickiego wykładowcy oddanego bez reszty własnym badaniom oraz organizacyjnym kwestiom uczelni, dlatego jedyne znaczące epizody w jego życiu ograniczają się do dat publikacji kolejnych przełomowych dzieł oraz awansów na szczeblach kariery naukowej, co w niczym nie zmienia faktu, że ów żyjący w zaciszu gabinetu badacz wywarł na dalszy rozwój filozofii nowożytnej potężny wpływ, co najmniej porównywalny z wpływem Kartezjusza, a być może nawet go przewyższający. Immanuel Kant zmarł w Królewcu w 1804 roku doprowadzając do pełnej syntezy myśl Oświecenia w Niemczech i jednocześnie inaugurując nowy, niezwykle ważny kierunek rozwoju niemieckiej filozofii – nurt idealizmu.
Sam Kant zwykł był dzielić całą swą twórczość na dwa okresy: trwający do roku 1772 okres przedkrytyczny, w którym na plan pierwszy wysuwały się początkowo fachowe zagadnienia nauk przyrodniczych, a potem humanistycznych oraz – właściwy dla jego dojrzałej i nowatorskiej filozofii transcendentalnej zwanej kantyzmem – okres krytyczny trwający aż do jego śmierci. Reprezentatywnym dziełem pierwszego okresu twórczości myśliciela z Królewca jest praca Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels („Ogólna historia przyrody i teoria nieba”, 1755), w której wyłożył on własne koncepcje kosmologiczne na temat powstania wszechświata, natomiast zwieńczenie krytycznego okresu jego filozofii stanowią „trzy krytyki” współtworzące system filozofii transcendentalnej: Kritik der reinen Vernunft („Krytyka czystego rozumu”, 1781), Kritik der praktischen Vernunft („Krytyka praktycznego rozumu”, 1788) oraz Kritik der Urteilskraft („Krytyka władzy sądzenia”, 1790). Te trzy dzieła – wraz z uzupełniającymi je pracami takimi, jak „Prolegomena do wszelkiej przyszłej metafizyki” (1783) czy „Uzasadnienie metafizyki moralności” (1785) – stanowią właściwy ośrodek przełomowego systemu filozofii transcendentalnej Kanta, którą rozpatrywać należy nie tylko jako najdojrzalszą syntezę myśli filozoficznej XVIII stulecia, lecz również jako najsilniejsze źródło inspiracji dla niemal wszystkich późniejszych, XIX i XX-wiecznych, nurtów filozofii.
Dlaczego myśl Kanta miała tak doniosły wpływ na dzieje filozofii nowożytnej? W czym wyraża się niezaprzeczalna wielkość stworzonego przezeń systemu filozoficznego, wykraczająca poza granice epoki historycznej, w której powstał? Po pierwsze, w myśli filozoficznej Immanuela Kanta dokonuje się synteza dwóch najważniejszych nurtów filozofii nowożytnej – racjonalizmu oraz empiryzmu – które do czasu jego wystąpienia jawiły się jako kierunki antagonistyczne i kontradyktoryczne, natomiast od czasów Kanta jawić zaczęły się jako wzajem komplementarne. Z jednej bowiem strony kantowski system filozofii transcendentalnej rozpatrywać należy jako najgłębszą kontynuację racjonalistycznej filozofii XVII stulecia z właściwym jej naciskiem na wrodzony i podmiotowy charakter wiedzy, z drugiej natomiast jako twórcze rozwinięcie problematyki dystynktywnej dla nowożytnego empiryzmu, a w szczególności charakterystycznego dlań poglądu na pochodzenie i charakter ludzkiej wiedzy. Synteza tych tradycji dokonana przez Kanta wyraża się w tezie, że możliwa jest wiedza naukowa (matematyka i matematyczne przyrodoznawstwo), jakiej poszukiwali racjonaliści, a więc wiedza cechująca się koniecznością i powszechną ważnością, lecz wiedza ta – w zgodzie z empirystami XVIII wieku – pochodzi z doświadczenia oraz do doświadczenia się ogranicza. Po drugie – i w tym punkcie wyraża się historyczna wielkość Kanta oraz najbardziej nowatorski charakter jego systemu – Kant był pierwszym w dziejach myślicielem, który odwrócił tradycyjny stosunek podmiotu i przedmiotu, dowodząc aktywnego charakteru umysłu ludzkiego w poznaniu rzeczywistości. Zmiana ta, przez samego Kanta nazywana „przewrotem kopernikańskim w filozofii”, opierała się na rewolucyjnej tezie mówiącej, że to przedmiot jest kształtowany przez ludzką myśl, a nie odwrotnie, jak zakładała cała dotychczasowa tradycja filozoficzna twierdząca, że to myśl dostosowuje się do poznawanych przedmiotów. Ów kluczowy aspekt systemu filozofii transcendentalnej Kanta (łac. transcendere – przekraczać), czyli przekonanie o aktywności podmiotu we wszelkim poznaniu, samo w sobie stanowiło bodaj największą przemianę sposobu uprawiania filozofii począwszy od czasów Platona, pozwalając jednocześnie uznać myśl Kanta za największy pomost łączący racjonalistyczną tradycję zainaugurowaną przez „ojca nowożytnej filozofii”, Kartezjusza, ze współczesnymi kierunkami filozofii, jak choćby fenomenologia Edmunda Husserla. Kant sam przyznawał, że myślicielem, który wyrwał go z „dogmatycznej drzemki”, był szkocki empirysta – David Hume, który z pozycji sceptycznych zakwestionował związek przyczynowo-skutkowy i opartą na nim nowożytną naukę (w szczególności matematyczne przyrodoznawstwo). Kant jednakże nie podzielał sceptycznych konkluzji Hume’a i dążył do udowodnienia powszechnego oraz koniecznie ważnego (obiektywnego) charakteru sądów naukowych poprzez oparcie ich na nowej podstawie, jaką było zakorzenienie wiedzy w aktywnej działalności podmiotu poznającego, która z uwagi na wspólne gatunkowi ludzkiemu cechy strukturalne odznacza się intersubiektywnością. „Krytyka” czystego rozumu dokonywana przez Kanta miała więc na celu zarówno wykazanie granic naszego poznania, jak i zapewnieniu mu – w ich obrębie – niezawodności. Zgodnie z jej rezultatami wypadło, że tradycyjna metafizyka (we wszystkich swych kluczowych obszarach, a więc racjonalnej psychologii, kosmologii i teologii) nie spełnia wymogów naukowości, w związku z czym jej ustaleń nie można traktować jako wiedzy. Na gruncie teoriopoznawczym Kant reprezentował więc agnostycyzm w kwestii naczelnych problemów metafizycznych, lecz jednocześnie nie odbierał im należytej wagi z punktu widzenia ludzkiego życia. Twierdził bowiem, że kardynalne idee metafizyczne – jak wolność ludzkiej woli, nieśmiertelność duszy oraz istnienie Boga – choć nie mogą zostać udowodnione w sposób naukowy, powinny „regulować” ludzkie działania tak, jak gdyby obowiązywały z jednakową pewnością, co prawa newtonowskiej fizyki. W tym miejscu swój najpełniejszy wyraz znajduje etyczna orientacja filozofii kantowskiej zgodnie z którą – w obliczu teoretycznej nierozwiązywalności antynomii metafizycznych – uznać winniśmy „prymat rozumu praktycznego” nakazującego działać w zgodzie z przekonaniem o istnieniu ludzkiej wolności, Boga oraz ludzkiej nieśmiertelności. Etyka Kanta, na której głębokim piętnem odcisnął się pietystyczny rygoryzm moralny, jest etyką obowiązku i powinności (etyka deontologiczna), która nie znosi kompromisu między działaniem jedynie „legalnym” a prawdziwie „moralnym”, podobnie jak nie dopuszcza do zatarcia się granic między działaniem wypływającym z wolności ludzkiej woli („autonomia”) a działaniem wypływającym z wrodzonych skłonności człowieka jako istoty zmysłowej („heteronomia”).
Czym są czas i przestrzeń jako aprioryczne formy ludzkiej zmysłowości? Czym różni się poznanie a priori od poznania a posteriori? W jaki sposób interpretować należy „przewrót kopernikański” w filozofii dokonany przez Kanta? Czym jest rozsądek a czym rozum? Czym kategorie różnią się od idei? Czym jest zjawisko, a czym jest „rzecz sama w sobie”? Jakie naczelne antynomie metafizyczne wyróżniał Kant? Czy można racjonalnie dowieść istnienia Boga? Na czym opiera się „imperatyw kategoryczny” jako najwyższa zasada moralności? Czym charakteryzuje się autonomia ludzkiej woli, a czym heteronomia?
Wszystkie z przedstawionych wyżej problemów, pogłębionych o szereg bardziej szczegółowych zagadnień kantowskiej filozofii transcendentalnej, stanowić będzie punkt wyjścia dla grupowej dyskusji przeprowadzonej w oparciu o wybór najważniejszych filozoficznych fragmentów pochodzących z pism Immanuela Kanta. Fragmenty te – wraz z zestawem pytań pomocniczych – znaleźć można TUTAJ
Podobnie jak miało to miejsce przy okazji poprzednich spotkań Akademii Filozoficznej, również i na najbliższych zajęciach zaprezentowane zostaną wyjątkowe cymelia filozoficzne pochodzące z biblioteki ks. Leopolda Jana Szersznika. Mowa tu o trzech najważniejszych dziełach filozoficznych Kanta – Critik der reinen Vernunft (Grätz, 1795), Critik der practischen Vernunft (Grätz, 1796) oraz Critik der Urtheilskraft (Grätz, 1797) – w których wyłożył podstawy stworzonego przez siebie systemu filozofii krytycznej.
Artur Lewandowski
Wszystkich zainteresowanych zapraszamy do udziału w wykładzie dr Artura Lewandowskiego oraz we wspólnej debacie, które będą miały miejsce 12 listopada 2021 r. o godz. 16.30 w sali konferencyjnej Książnicy Cieszyńskiej.