Księgozbiory historyczne prawie zawsze noszą ślady uszkodzeń, a zakres uzależniony jest od przyczyn ich powstania, począwszy od długotrwałego użytkowania, poprzez niewłaściwe warunki przechowywania, aż do kataklizmów w postaci zalania czy pożaru. W tej sytuacji zapewnienie stabilnych warunków klimatycznych, ograniczenie dostępu światła, przestrzeganie ściśle określonych zasad udostępniania obiektów, okresowe przeglądy i dezynfekcja wytypowanych egzemplarzy, to niezwykle istotne elementy zapewniające księgozbiorom długowieczność. Ostatnim, ale nie mniej ważnym czynnikiem zapewniającym bezpieczeństwo zbiorów, są odpowiednie regulacje formalne i instalacje przeciwpożarowe, antywłamaniowe oraz ewakuacyjne na wypadek klęsk żywiołowych czy katastrof o szerokim zasięgu.

Ochrona zbiorów przed 1999 rokiem

Zbiory Książnicy Cieszyńskiej zostały objęte działaniami konserwatorskimi i profilaktycznymi jeszcze przed jej formalnym powstaniem, kiedy zgromadzone były w ramach Oddziału Zabytkowego Biblioteki Miejskiej. Pierwsze czynności konserwatorskie objęły tę część księgozbioru, która została uszkodzona podczas zalania w 1987 r. i przekazana do konserwacji w kilku pracowniach zewnętrznych. Po kilku latach utworzono stanowisko konserwatora, którego zadaniem było zorganizowanie szeroko pojętej ochrony zbiorów. Podstawowym celem było zapewnienie optymalnych warunków przechowywania w ramach istniejących możliwości lokalowych – zbiory rozproszone były wówczas w kilku punktach miasta, w zupełnie do tego celu nieprzystosowanych lokalach, między innymi w kilku pomieszczeniach piwnicznych. Zakupiono sprzęt do pomiaru i regulacji warunków klimatycznych, przeprowadzono przegląd zbiorów i dezynfekcję księgozbioru L. J. Szersznika in situ, a następnie najcenniejszą część zbiorów przeniesiono z budynku muzeum do zaadaptowanych pomieszczeń przy ulicy Przykopa 14 i Rynek 5. Uruchomiono pracownię introligatorską i rozpoczęto organizację pracowni konserwatorskiej. Do czasu zakupu komory gazowej dezynfekcje wykonywano metodą przekładkową. Do 1997 r. zdezynfekowano w ten sposób 520 woluminów. Od początku funkcjonowania ochrony zbiorów prowadzono szkolenia dla bibliotekarzy w zakresie zagrożenia mikrobiologicznego oraz specyficznych wymagań związanych z użytkowaniem zabytkowego księgozbioru.

Ochrona zbiorów w obecnej siedzibie Książnicy Cieszyńskiej

Dopiero powstanie nowoczesnego budynku przy ulicy Menniczej, w którym pomieściły się wszystkie zbiory, umożliwiło kompleksowe ich zabezpieczenie. Już wcześniej, bo w 1995 r., przygotowano założenia programu ochrony i konserwacji księgozbiorów Książnicy Cieszyńskiej. Podstawowe działania, ukierunkowane na profilaktykę zapobiegającą powstawaniu dalszych zniszczeń i zatrzymującą dotychczasowe, opracowane zostały z uwzględnieniem polskiej normy PN-ISO 11799.

Działania te obejmują:
– utrzymanie odpowiednich, stabilnych warunków klimatycznych,
– kontrolowanie stanu mikrobiologicznego zbiorów,
– kontrolowanie stanu zabezpieczenia zewnętrznego – magazyny i cały budynek,
– organizowanie i realizowanie bezpośredniego zabezpieczenia obiektów,
– konserwację wybranych obiektów,
– ustalenie zewnętrznych norm regulujących sposoby korzystania z księgozbioru.

Ponadto:
– merytoryczne wspieranie innych instytucji oraz osób prywatnych posiadających zabytkowe księgozbiory,
– popularyzację wiedzy o ochronie zbiorów bibliotecznych, sposobach zabezpieczenia własnych księgozbiorów, podstawowych naprawach i konserwacji oraz historycznych zagadnieniach związanych z książkami.

Kontrolowanie stanu zabezpieczenia zewnętrznego zbiorów

Bezpieczeństwo zbiorów zapewnia sam budynek, zaprojektowany z uwzględnieniem specyficznych potrzeb zabytkowych księgozbiorów. Najcenniejsza z kolekcji Książnicy Cieszyńskiej – księgozbiór Leopolda Jana Szersznika – znajduje się w specjalnym pomieszczeniu dostosowanym do potrzeb XIX-wiecznych drewnianych regałów o wysokości prawie czterech metrów. Pozostałe magazyny wyposażone są w przesuwne regały kompaktowe, uzupełnione tradycyjnymi regałami stacjonarnymi.

Wszystkie pomieszczenia Książnicy posiadają kompleksowy system bezpieczeństwa w postaci całodobowego monitoringu antywłamaniowego, przeciwpożarowego i gaśniczego, warunków klimatycznych oraz wielopoziomowej kontroli dostępu.

W salach ekspozycyjnych obiekty zamknięte są w gablotach przystosowanych do prezentacji książek, oświetlane światłem o odpowiednim natężeniu, z wykorzystaniem specjalistycznych podkładek i mocowań eliminujących niekorzystne naprężenia podczas długich okresów ekspozycji.

Warunki klimatyczne

Stabilne warunki klimatyczne zapewnia centrala klimatyzacyjna obsługująca wszystkie magazyny, utrzymująca założone parametry na poziomie około 50% wilgotności względnej i maksymalnej temperatury 20°C. W innych pomieszczeniach wykorzystywane są indywidualne klimatyzatory oraz urządzenia przenośne – osuszacze powietrza w okresie letnim i nawilżacze w okresie zimowym. Większość pomieszczeń kontroluje elektroniczny system monitorowania poziomu wilgotności względnej i temperatury.

Kontrolowanie stanu mikrobiologicznego

Obiekty zakażone, noszące ślady rozwoju pleśni, poddawane są dezynfekcji. Największą liczbę – 36 dezynfekcji wykonano w 2003 r., po przeglądzie całego księgozbioru Książnicy. Do dezynfekcji służy obecnie nowoczesna komora fumigacyjna, o pojemności 12 mb. Używany jest gaz “S”, a cały proces jest sterowany i monitorowany z pulpitu operacyjnego w jednej z pracowni. Wszystkie egzemplarze poddane dezynfekcji są odpowiednio oznaczane.

Formy masowego zabezpieczania zbiorów

Zabezpieczanie zbiorów realizowane jest przy zastosowaniu wszelkich dostępnych środków. W latach 2005-2006 w klinice papieru (w ramach programu “Kwaśny papier”) przeprowadzono masowe odkwaszanie ponad 36 tys. kart nieoprawnych i 30 obiektów oprawnych.

Inną stosowaną w Książnicy metodą ochrony zbiorów jest wykonywanie kopii, co pozwala ograniczyć udostępniane oryginałów. Digitalizacja jest obecnie prostym i stosunkowo tanim sposobem utrwalenia źródła historycznego na nośniku cyfrowym. Najtrwalsze kopie mikrofilmowe wychodzą powoli z użycia, ale wciąż są obecne w obiegu bibliotecznym. Na doraźne potrzeby wewnętrzne i zewnętrzne wykonywane są fotografie cyfrowe.

Organizowanie i realizowanie bezpośredniego zabezpieczenia zbiorów

Cyklicznie organizowane przeglądy księgozbiorów są podstawą do formułowania programu ich zabezpieczenia. Oczywistym standardem jest używanie bezkwasowych pudeł, teczek i kopert umożliwiających bezpieczne magazynowanie, przenoszenie i udostępnianie obiektów w obrębie siedziby Książnicy, jak również poza nią.

Podstawowe zabezpieczenie poszczególnych obiektów należy do zadań pracowni introligatorskiej. Realizowane jest ono w ramach działań planowych i na doraźne potrzeby sygnalizowane przez pracowników. Zabezpieczenie introligatorskie zbiorów przebiega zgodnie ze wspomnianym wcześniej programem ochrony i konserwacji z 1995 r., aktualizowanym w miarę pojawiania się nowych rozwiązań technicznych i materiałów. Zakłada użycie środków i materiałów o konserwatorskiej jakości oraz metod opartych na dawnej wiedzy rzemiosła introligatorskiego.

W początkowym okresie zadania pracowni introligatorskiej skupiały się przede wszystkim na porządkowaniu, opakowywaniu i przekładaniu wydzielonych części zbiorów do opakowań bezkwasowych. Zabezpieczono w ten sposób zbiory rękopiśmienne, archiwalia i czasopisma. Wykorzystywano gotowe pudła i teczki bezkwasowe lub wykonywano je na wymiar. Kolejnym krokiem było zaopatrzenie w obwoluty, pudełka i futerały woluminów uszkodzonych, szczególnie cennych oraz tych posiadających metalowe okucia. Tylko w 1994 r. wykonano ponad 650 zabezpieczających obwolut z kartonu bezkwasowego. Skórzane oprawy wielu starych druków poddano regeneracji przez wcieranie emulsji nawilżającej i natłuszczającej, dokonując jednocześnie drobnych napraw. W 1997 r. takim zabiegom poddano ponad 1100 obiektów. Pracownia introligatorska zapewnia także wszelkiego rodzaju galanterię potrzebną w pracach porządkowych – zawieszki na regały, koperty, przekładki, pudełka. Systematycznie uzupełniane są obwoluty bezkwasowe i zabezpieczane nowe nabytki. W ostatnich latach do zadań pracowni doszło przygotowywanie materiałów kierowanych do digitalizacji.

W latach 1994-2017 w pracowni introligatorskiej poddano naprawom około 3 600 książek, 515 map, plakatów, dyplomów, litografii oraz wykonano ponad 300 nowych opraw i kilka tysięcy obwolut, pudełek, teczek, kopert i zawieszek.

Od 2008 r. w pracowni introligatorskiej wykonywana jest laminacja przy użyciu profesjonalnego laminatora i specjalnej bibuły. Laminacja stosowana jest głównie do drukowanych papierów maszynowych niskiej jakości – do gazet, plakatów i druków urzędowych wykonanych na tzw. kwaśnym papierze. Do końca 2017 r. laminacji poddano kilkaset jednostek inwentarzowych czasopism.

Konserwacja zbiorów

Konserwacja zbiorów w początkowych okresie realizowana była głównie poprzez pracownie zewnętrzne. Fundusze na takie zlecenia pozyskiwano z różnych źródeł, a dzięki tym działaniom do 1994 r. poddano konserwacji łącznie 50 oprawnych druków i rękopisów oraz 10 obiektów nieoprawnych. Dla porównania od 1995 do 2017 r. w pracowniach zewnętrznych poddano konserwacji 48 druków i 16 rękopisów oprawnych, jeden dokument rękopiśmienny oraz globus ziemi, konserwowany w ramach pracy dyplomowej. W ramach projektu “Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego”, realizowanemu w latach 2007-2010, wykonano konserwację 22 obiektów.

Lista obiektów wydzielonych do konserwacji ze względu na stan zachowania to ponad 750 jednostek. Spośród nich wyodrębniane są te o znacznej wartości historycznej, które są poddawane procesowi konserwacji w pierwszej kolejności. Ich wykaz, sporządzony po kompleksowym przeglądzie zbiorów, jest wciąż uzupełniany w związku z toczącymi się pracami inwentaryzacyjnymi starych druków, przygotowanymi projektami oraz przy okazji organizacji wystaw. O skierowaniu danego obiektu do konserwacji każdorazowo decyduje jego wartość historyczna, jak i stopień zniszczenia, określany przez specjalistów. W pracowniach w nowej siedzibie Książnicy Cieszyńskiej, w znacznie lepszych warunkach lokalowych, poszerzono zakres planowych działań o konserwację zespołu Archiwaliów Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego i rękopisów z kolekcji L. J. Szersznika, często znajdujących się w bardzo złym stanie.

Proces konserwacji to zespół działań zmierzających do odzyskania najbardziej zniszczonych obiektów. Jej zakres uzależniony jest od stanu, w jakim znajduje się obiekt oraz od sposobu jego obecnego użytkowania. Działania konserwatorskie zazwyczaj ograniczane są do niezbędnego minimum, a metody stosowane w trakcie konserwacji są tożsame z tymi, które używane były podczas tworzenia danego starodruku czy rękopisu, choć wykorzystują również najnowsze metody diagnostyki, umożliwiające dokładne zapoznanie się z rodzajem użytych materiałów. Prace konserwatorskie mają na celu przywrócenie przede wszystkim walorów użytkowych i estetycznych obiektu.

Konserwację rozpoczynają dokładne oględziny obiektu, wykonanie potrzebnych badań, analiza użytych materiałów i sposobów wykonania poszczególnych elementów. Powstaje dokumentacja opisowa i fotograficzna. Na tej podstawie formułowany jest program prac konserwatorskich i jego założenia. Proces konserwacji jest z reguły czasochłonny i zarezerwowany dla najcenniejszych, mocno uszkodzonych obiektów. Pracownie konserwatorskie – tzw. sucha i mokra – są dobrze wyposażone, między innymi w maszynę do uzupełniania ubytków masą papierową.

Pracownia konserwacji zbiorów funkcjonuje w Książnicy od 1994 r. Do końca 2017 r. konserwacji (w pracowni własnej i poza nią) poddano 169 woluminów oprawnych (druki i rękopisy), ponad 1200 numerów inwentarzowych dokumentów rękopiśmiennych nieoprawnych oraz 185 obiektów innego rodzaju, jak mapy, zwoje, plakaty, kalki techniczne i inne.

Wsparcie dla innych instytucji oraz osób prywatnych posiadających zabytkowe księgozbiory

Książnica Cieszyńska wspiera merytorycznie inne działające w mieście i regionie zabytkowe biblioteki i archiwa. Każdy zespół starych książek czy dokumentów wymaga innego sposobu postępowania – programu opartego na przeglądzie, ocenie stanu zachowania, warunków lokalowych i oczekiwań właściciela zbiorów. Przeglądy stanu zachowania księgozbiorów wraz z wykonaniem ekspertyzy obejmującej proponowany plan postępowania zostały wykonane dla biblioteki Muzeum Śląska Cieszyńskiego, Biblioteki i Archiwum im. Tschammera, Biblioteki i Archiwum oo. Bonifratrów, Macierzy Ziemi Cieszyńskiej, parafii św. Marii Magdaleny, Domu Narodowego, Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej w Górkach Wielkich, parafii katolickiej w Puńcowie, Muzeum Ustrońskiego, Muzeum im. Gustawa Morcinka w Skoczowie i innych.

Lata 2007-2010 to czas realizacji projektu “Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego”. Rola lidera projektu, którą pełniła Książnica Cieszyńska, oznaczała planowanie i koordynację działań u trzech (Parafii Ewangelicko-Augsburskiej, Konwencie Zakonu Bonifratrów oraz Muzeum Śląska Cieszyńskiego) spośród czterech beneficjentów. W oparciu o doświadczenia własne Dział Ochrony i Konserwacji Zbiorów sformułował dla partnerów projektu programy kompleksowego zabezpieczenia zbiorów.

Dezynfekcja zbiorów (komercyjna)

Książnica Cieszyńska, jako jedna z nielicznych bibliotek w regionie, dysponuje próżniową komorą fumigacyjną PKF1 Konvak służącą do dezynfekcji mikroorganizmów, bakterii i owadów żerujących w książkach, czasopismach i innych papierowych obiektach. Nowoczesna technologia umożliwia skuteczne zahamowanie procesów degradacji papieru spowodowanych niszczącym działaniem drobnoustrojów i owadów. Usługa polegająca na chemicznej dezynfekcji materiałów bibliotecznych jest świadczona także na zasadach komercyjnych.

Odkażaniu w komorze fumigacyjnej może zostać poddana większość książek, czasopism, teczek, papierów, akt oraz innych papierowych archiwaliów. Stosowane w fumigacji substancje chemiczne dają gwarancję pełnego pozbycia się wszelkich grzybów i drobnoustrojów oraz umożliwiają bezpieczne oczyszczenie akt, bez niebezpieczeństwa zakażenia się. Archiwalia po profesjonalnym przeprowadzeniu usługi, są również w pełni bezpieczne dla człowieka.

Zainteresowani takim komercyjnym zabiegiem mogą kontaktować się z Działem Administracyjno-Gospodarczym Książnicy Cieszyńskiej telefonicznie (tel. 33 851-38-45), mailowo (administracja@kc-cieszyn.pl) lub osobiście (pokój nr 6 na parterze) lub z Działem Ochrony i Konserwacji Zbiorów Książnicy Cieszyńskiej (tel. 33 851-38-46, mail: konserwacja@kc-cieszyn.pl).

Szczegółowy regulamin dezynfekcji wykonywanych w Książnicy Cieszyńskiej, sposób przygotowania materiałów, a także cennik tej usługi są dostępne TUTAJ.

Inne zadania Działu Ochrony i Konserwacji Zbiorów

W ramach działu prowadzona jest niewielka pracownia fotograficzna, wykonująca fotografie na potrzeby prac konserwatorskich, na zamówienie czytelników oraz dokumentujące różnorodną działalność Książnicy Cieszyńskiej. Do końca 2017 r. powstało ponad 30 tys. plików cyfrowych.

Uczestnicząc w działaniach popularyzacyjnych, pracownicy działu organizują pokazy “Konserwacja dawnej książki” i “Cieszyńskie introligatorstwo”.