15 lat obecności cieszyńskich zbiorów w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej

 

 

W jego zainicjowanej już w 2003 r. pilotażowej fazie, przy wykorzystaniu środków własnych biblioteki oraz będących w jej dyspozycji prostych narzędzi informatycznych, zdigitalizowano wszystkie historyczne katalogi zbiorów Książnicy Cieszyńskiej, które następnie zostały udostępnione w Internecie, stając się – obok tworzonych równocześnie katalogowych baz danych – ważnym składnikiem wyszukiwawczego instrumentarium Książnicy. Niejako na marginesie prac nad ucyfrowieniem dokumentacji katalogowej rozpoczęto również budowę Cieszyńskiej Biblioteki Wirtualnej, w ramach której już w 2003 r. udostępniono w Internecie elektroniczne kopie blisko 100 dzieł (ok. 13 000 stron) składających się na kanon dawnego cieszyńskiego piśmiennictwa historycznego.

 

Prace te pozwoliły Książnicy na zdiagnozowanie potrzeb w zakresie dostępu do elektronicznych wersji dokumentów piśmienniczych dotyczących Śląska Cieszyńskiego, a zarazem na rozpoznanie organizacyjnych i technicznych możliwości ich digitalizacji oraz upowszechniania. Już wówczas zdecydowano też o wyborze strategicznych założeń wdrażanego przez Książnicę programu digitalizacji. Postanowiono, że będzie się on koncentrować na zbiorach o ściśle regionalnym charakterze, które mają niewielkie szanse na uwzględnienie w projektach digitalizacji realizowanych przez inne ośrodki. Włączenie cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego do systemu krajowych i europejskich bibliotek cyfrowych uznano za jedno z fundamentalnych zadań stojących przed Książnicą. Warto podkreślić, iż cieszyńska placówka należała do bardzo wąskiego kręgu bibliotek, które w owym czasie dopiero inicjowały w Polsce proces ucyfrowienia zabytkowych zbiorów bibliotecznych i archiwalnych.

 

Pierwszy znaczący postęp w tym zakresie przyniosła w Cieszynie realizacja projektu „Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego”, finansowanego ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. W jego ramach ucyfrowieniu poddano nie tylko pokaźną partię zbiorów Książnicy, ale także obiekty należące do większości placówek, które na jej zaproszenie wzięły udział w realizacji projektu, a mianowicie Biblioteki im. Tschammera, Biblioteki Bonifratrów oraz cieszyńskiego Oddziału Archiwum Państwowego w Katowicach. Przedsięwzięcie to otwierało zarazem serię ośmiu projektów digitalizacyjnych, które Książnica zrealizowała pomiędzy 2010 a 2023 r.:

• 2007-2010, projekt: „Ochrona i konserwacja cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego”, źródło finansowania: Mechanizm Finansowy EOG; wartość projektu (łączna): 7 887 408,79 zł, liczba zdigitalizowanych stron: 686 966, w tym w samej Książnicy – 405 000;

• 2013, projekt: „Digitalizacja zbiorów Książnicy Cieszyńskiej”, źródło finansowania: PW Kultura+; wartość projektu: 162 479 zł, liczba zdigitalizowanych stron: 47 366, zakupiony sprzęt na potrzeby digitalizacji: serwer pamięci masowej z zestawem dysków twardych;

• 2014, projekt: „Digitalizacja zbiorów Książnicy Cieszyńskiej – etap drugi”, źródło finansowania: PW Kultura+; wartość projektu: 253 756 zł, liczba zdigitalizowanych stron: 88 981;

• 2014-2015, projekt: „Digitalizacja zbiorów Książnicy Cieszyńskiej – etap trzeci”, źródło finansowania: PW Kultura+; wartość projektu: 189 950 zł, liczba zdigitalizowanych stron: 28 555, zakupiony sprzęt na potrzeby digitalizacji: skaner planetarny wraz z peryferiami i oprogramowaniem;

• 2016-2019, projekt: „Udostępnienie cieszyńskiego dziedzictwa piśmienniczego on-line”, źródło finansowania: Regionalny Program Operacyjny Województwa Śląskiego na lata 2014-2020; wartość projektu: łącznie 597 476 zł, w tym digitalizacja: 226 800 zł, liczba zdigitalizowanych stron: 180 000;

• 2021, projekt: „Archiwalia Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego – opracowanie, konserwacja, digitalizacja, udostępnienie”, źródło finansowania: Kultura Cyfrowa, wartość projektu: 94 440 zł, liczba zdigitalizowanych stron: 26 070, zakupiony sprzęt na potrzeby digitalizacji: aparat cyfrowy wraz z osprzętem;

• 2022, projekt: „Archiwalia Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego – opracowanie, konserwacja, digitalizacja, udostępnienie. Etap drugi”, źródło finansowania: Kultura Cyfrowa, wartość projektu: 61 250 zł, liczba zdigitalizowanych stron: 12 211, zakupiony sprzęt na potrzeby digitalizacji: zestaw przenośnych dysków twardych;

• 2023, projekt: „Archiwalia Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego – opracowanie, konserwacja, digitalizacja, udostępnienie. Etap trzeci”, źródło finansowania: Kultura Cyfrowa, wartość projektu: 143 750 zł, liczba zdigitalizowanych stron: 25 378, zakupiony sprzęt na potrzeby digitalizacji: serwer pamięci masowej z zestawem dysków twardych.

 

Równolegle z powyższymi projektami, Książnica Cieszyńska prowadziła digitalizację zbiorów siłami własnymi, z wykorzystaniem – nabywanych w ramach tychże projektów – urządzeń, zatrudniając do ich obsługi wolontariuszy, stażystów lub pracowników kierowanych do biblioteki w ramach tzw. prac społecznie użytecznych. Rocznie uzyskiwanych jest tą drogą od kilku do kilkunastu tysięcy skanów, które podlegają archiwizacji, a ich robocze kopie – dzięki wsparciu ze strony Biblioteki Śląskiej – poddawane są konwersji na publikacje PDF.

Wdrożony przed dwiema dekadami długofalowy program digitalizacji zbiorów Książnicy pozwolił na ucyfrowienie najważniejszych części regionalnej spuścizny piśmienniczej przechowywanej w Książnicy Cieszyńskiej, obejmujących:

• komplet druków zwartych (broszur i książek) wydanych na Śląsku Cieszyńskim do 1939 r.,

• komplet druków ciągłych (gazet i czasopism) wydanych na Śląsku Cieszyńskim do 1939 r.,

• kolekcję rękopisów z biblioteki ks. Leopolda Jana Szersznika (1747-1814),

• archiwum własne Tadeusza Regera (1872-1938), tzw. Teki Regera,

• zespół archiwaliów Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego (w trakcie digitalizacji),

• najważniejsze regionalne tytuły prasowe i czasopisma wydawane na Śląsku Cieszyńskim po 1945 r., np. „Głos Ziemi Cieszyńskiej”, Głos Ludu”, „Zwrot”, „Kalendarz Cieszyński”, „Kalendarz Śląski”, wybrane druki zwarte, w tym przede wszystkim wydawnictwa Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego oraz Kongresu Polaków w Republice Czeskiej, a także niektóre pozyskiwane przez Książnicę spuścizny rękopiśmienne, np. dr. .Józefa Mazurka czy Henryka Trzaskalika.

 

Zasób ten zawiera kopie cyfrowe ponad 1 120 000 stron, przy czym składają się nań podlegające wieczystej archiwizacji pliki w formacie TIFF, pliki użytkowe w formacie DjVu i PDF (ostatnio już wyłącznie PDF) oraz niezbędne metadane. Kopie użytkowe druków zwartych i ciągłych wyposażane są w warstwę OCR (dotyczy to tekstów drukowanych antykwą, a w przypadku książek i gazet digitalizowanych od 2014 r. – drukowanych także czcionkami gotyckimi) oraz narzędzia nawigacyjne pozwalające na poruszanie się w obrębie poszczególnych plików.

Wyjąwszy obiekty objęte ochroną praw autorskich, wszystkie pozostałe kopie użytkowe opublikowane zostały w profilu Książnicy Cieszyńskiej w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej. Poczynając od 2009 r. do końca 2023 r. drogą tą udostępniono łącznie niemal 19 500 plików, przy czym – co należy podkreślić, wskaźnik ten nie jest porównywalny z danymi odnoszącymi się do zasobów innych podmiotów współtworzących ŚBC, ponieważ znaczącą część cieszyńskiej kolekcji tworzą gazety i czasopisma, których cyfrowe kopie Książnica – dla wygody użytkowników – udostępnia w postaci publikacji obejmujących nie pojedyncze numery, ale całe roczniki, lub – w przypadku periodyków o większej objętości – półroczne lub kwartalne komplety numerów. Biorąc pod uwagę liczbę stron, których kopie udostępniono w ŚBC, a także liczbę wyświetleń udostępnionych przez Książnicę publikacji cyfrowych, jej zasoby stanowią jeden filarów, na których opiera się Śląska Biblioteka Cyfrowa.

 

Pod względem merytorycznym udostępnione za pośrednictwem ŚBC cyfrowe zasoby Książnicy Cieszyńskiej tworzą bazę źródłową o fundamentalnym znaczeniu dla badań nad dziejami Śląska Cieszyńskiego, o której nadzwyczajnej użyteczności decyduje nie tylko brak jakichkolwiek ograniczeń w dostępie do zbiorów, w cyfrowej formie pozostających wszak do dyspozycji czytelników wszędzie i o każdej porze, ale także z instrumentarium, którym zasób ów jest obudowany. Mowa tu przede wszystkim o warstwie OCR pozwalającej przeszukiwać zawartość cyfrowych zbiorów według dowolnie wybranych kluczy, i to zarówno zbiorczo, jak i w stosunku do wybranych pojedynczych obiektów.

Nic zatem dziwnego, że w cyfrowe publikacje udostępniane przez Książnicę za pośrednictwem ŚBC zostały wyświetlone już niemal 4 000 000 razy. Byłaby to wartość nieosiągalna, w sytuacji, gdyby w tym samym czasie udostępniane były nie cyfrowe kopie, ale wyłącznie – stanowiące podstawę ich wykonania – papierowe oryginały. Konstatacja ta wskazuje zresztą na kluczową, a w swej istocie – dwojaką rolę digitalizacji, która, radykalnie zwiększając dostęp do zbiorów i poszerzając możliwości ich przeszukiwania, przyczynia się jednocześnie do poprawienia ochrony oryginalnych druków i rękopisów, które – zastąpione cyfrowymi kopami – można wyłączyć z obiegu czytelniczego. Jakkolwiek skutkuje to także spadkiem liczby osób odwiedzających tradycyjne czytelnie, co zdaje się podważać sens funkcjonowania bibliotek w ich dotychczasowej roli, koszt ten wobec uzyskiwanego w zamian zwielokrotnienia częstotliwości wykorzystywania poszczególnych druków i rękopisów warto ponieść.

 

Miernikiem korzyści, jakie niesie z sobą digitalizacja zasobów bibliotecznych, są zresztą nie tylko wskaźniki wyświetleń, ale nade wszystko obserwowany już od ponad dekady systematyczny wzrost liczby opracowań i wszelkiego rodzaju publikacji, które powstały z wykorzystaniem tychże zasobów, z czego niektóre – wyłącznie na ich podstawie. Dotyczy to także zasobów udostępnionych przez Książnicę Cieszyńską, szczególnie zaś cyfrowych kopii dawnej prasy i czasopism, które cieszą się największym powodzeniem wśród internautów, przekładającym się na nieustanny wzrost liczby tak tradycyjnych, jak i internetowych publikacji, w których znaleźć można odniesienia do zasobów Książnicy, częstokroć opatrywane reprodukcjami poszczególnych obiektów.

Celują w tym zwłaszcza miłośnicy regionu, popularyzatorzy historii, amatorscy genealodzy, którzy z dużą częstotliwością i wielką satysfakcją przytaczają odnalezione w cyfrowych zasobach Książnicy anegdotki i ciekawostki, nie dysponując wszak niezbędnymi kompetencjami warsztatowymi, przywołane informacje opatrują jedynie ogólnym odniesieniem do Śląskiej Biblioteki Cyfrowej, bez wskazania z czyich zasobów cytowany druk lub rękopis pochodzi. W ten sposób efekty żmudnej, wieloletniej pracy bibliotekarzy Książnicy Cieszyńskiej, a także zainwestowane przez nią w proces digitalizacji poważne nakłady finansowe znikają z pola widzenia czytającej publiczności, a wytworzony przez Książnicę Cieszyńską zasób cyfrowy traci swoją autonomię i całkowicie roztapia się w Śląskiej Biblioteki Cyfrowej, która w powszechnym odbiorze staje się bytem już nie wirtualnym, ale najzupełniej realnym, niekiedy wręcz utożsamianym z Biblioteką Śląską w Katowicach.

 

I dzieje się tak pomimo faktu, iż cyfrowy zasób Książnicy udostępniany jest w osobnym, widocznym dla zainteresowanych profilu ŚBC, w którym tworzy spoistą całość, zaś opis każdej publikacji wyposażony jest w dane dotyczące jej lokalizacji i prawa własności, por.: https://www.sbc.org.pl/dlibra/collectiondescription/110…. Nie trzeba chyba dodawać, w jak niekorzystny sposób ignorowanie digitalizacyjnego dorobku Książnicy odbija się na skuteczności podejmowanych przez nią starań o pozyskiwanie dotacji na ucyfrowienie kolejnych partii zbiorów. Nie mówiąc o tym, iż w przypadku kopii przedstawiających źródła jednoegzemplarzowe (np. rękopisy) opatrywanie ich odesłaniem wyłącznie do ŚBC, bez podania lokalizacji oryginału, jest wysoce nieprofesjonalne, bo np. z czasem, na skutek zmian zachodzących w obrębie danej biblioteki cyfrowej, uniemożliwić może odnalezienie oryginału i weryfikację prawdziwości zacytowanych danych.

 

Na koniec pozostaje więc zaapelować do wszystkich czytelników korzystających z cyfrowych zasobów Książnicy Cieszyńskiej udostępnianych za pośrednictwem Śląskiej Biblioteki Cyfrowej, by w dobrze pojętym własnym interesie, w którym leżeć powinna przecież dbałość o stałe poszerzanie tych zasobów i udoskonalanie instrumentarium, którym są obudowane, dochowali należytej staranności przy odwoływaniu się do druków i rękopisów stanowiących własność Książnicy, przez nią zdigitalizowanych i udostępnionych. Ignorowanie dorobku Książnicy z całą pewnością nie przysłuży się bowiem dalszemu poszerzaniu cyfrowego dostępu do jej zasobów…