W starodrucznej kolekcji dzieł historiograficznych biblioteki Czytelni Ludowej znajduje się pochodzące z końca XVIII stulecia wydanie najważniejszej pracy historycznej doby francuskiego Oświecenia wraz z jej najwcześniejszym całościowym przekładem na język polski. Mowa tu o słynnej dwutomowej rozprawie Monteskiusza zatytułowanej Considérations sur les causes de la grandeur des Romains, et leur décadence, która w prezentowanym tu również tłumaczeniu nosi tytuł Uwagi nad przyczynami wielkosci y upadku Rzeczypospolitey Rzymskiey. Przedstawiana tu edycja przełomowej rozprawy historycznej Monteskiusza wydana została w paryskiej oficynie wydawniczej Antona Augusta Renouarda i ujrzała światło dzienne w 1795 r., z kolei znajdujący się w posiadaniu Książnicy pierwszy polski przekład rozprawy ukazał się w 1762 r. nakładem Drukarni pijarskiej w Warszawie w tłumaczeniu Antoniego Jakuba Wiśniewskiego i Józefa Gliceriusza Baxtera. Obie starodruczne edycje fundamentalnej rozprawy Monteskiusza – zarówno francuska, jak i polska – pochodzą z epoki, w której rozprawa ta została napisana i z tego względu stanowią niezwykle cenny zabytek piśmiennictwa tak francuskiego, jak i polskiego.
Monteskiusz (właść. Charles Louis de Secondat baron de Montesquieu, 1689-1755) był jednym z najwybitniejszych filozofów, literatów, prawników oraz twórców teorii politycznej nie tylko francuskiego „wieku świateł” (siècle des Lumières), lecz w jednakiej mierze również oświecenia europejskiego. Przyszedł na świat w miejscowości Château de la Brède położonej na południowym zachodzie Francji, nieopodal Bordeaux. Jego ojciec – Charles de Secondat – pochodził z rodziny żołnierskiej o długiej i chlubnej tradycji, natomiast jego matka, która zmarła, nim Monteskiusz ukończył ósmy rok życia – Marie Françoise de Pesnel – pochodziła z arystokratycznej rodziny baronów La Brède, dzięki czumu rodzina de Secondatów uzyskała dziedziczny tytuł szlachecki. Po śmierci matki Monteskiusz został wysłany do prominentnej szkoły katolickiej dla dzieci o szlacheckim pochodzeniu (Collège de Juilly), w której pobierał naukę od 1700 do 1711 roku. W dwa lata po ukończeniu nauki (1713 r.) zmarł ojciec Monteskiusza, a osierocony młodzieniec stał się podopiecznym Barona de Montesquieu, wuja ze strony matki, co umożliwiło mu podjęcie pracy w charakterze doradcy Parlamentu Bordeaux. W 1715 r. ożenił się z Jeanne de Lartigue, mieszczanką protestanckiego wyznania, z którą miał troje dzieci. W 1716 r. zmarł jego protektor, Baron de Montesquieu, pozostawiając mu w spadku ogromny rodzinny majątek wraz z prawem do przejęcia urzędu przewodniczącego Parlamentu Bordeaux. Monteskiusz tylko przez krótki czas sprawował ów prestiżowy urząd, bardzo wcześnie bowiem zdecydował się poświęcić karierze literackiej. W tym czasie rozpoczął się długi, bo trwający ponad 18 lat okres intensywnych podróży Monteskiusza po Europie. Odwiedził wówczas znakomitą większość krajów europejskich, osiadając na dłużej w Austrii, Włoszech i Węgrzech, a nade wszystko – w podziwianej przez siebie Anglii oraz prowadził przez cały ten okres skrupulatny i szczegółowy dziennik, w którym notował swoje spostrzeżenia zarówno na temat systemu rządów i prawa panujących w odwiedzanych przez siebie krajach, jak i odnośnie ich kultury, obyczajów, geografii czy klimatu. Właściwie całe dorosłe życie Monteskiusza poświęcone było wytężonej pracy pisarskiej i naukowej, nie pozostawiającej wiele miejsca na działalność innego typu. Dążenia te nie zostały zahamowane nawet u schyłku życia, gdy cierpiał na wzrastające ograniczenie pola widzenia, które czyniło go niemal ślepym. Monteskiusz zmarł z powodu wysokiej gorączki dnia 10 lutego 1755 roku w swej posiadłości, a pochowany został na paryskim cmentarzu Église Saint-Sulpice.
Garść powyższych informacji biograficznych nie wystarczy jednak, by zdać sobie sprawę z wielkości Monteskiusza jako autora najdojrzalszej teorii politycznej epoki Oświecenia, oraz wpływowego autora w dziedzinie filozofii, historiografii czy literatury pięknej. Jakie poglądy wyznawał twórca pojęcia „despotyzmu” oraz autor klasycznej koncepcji trójpodziału władzy, stanowiącej od czasu jej sformułowania podstawę społeczeństw demokratycznych znajdującą swój wyraz w konstytucjach wszystkich nowoczesnych państw prawa? Monteskiusz zadebiutował w 1711 roku religijną rozprawą La Damnation éternelle des païens, która jednak, podobnie jak traktat psychologiczny Système des Idées z 1716 r., nie przyniosła mu szerokiego rozgłosu. Literackim sukcesem, od którego datować należy wzrastający wpływ jego poglądów na najpoważniejsze umysły swej epoki oraz opinię publiczną „wieku świateł”, okazała się natomiast satyryczna powieść epistolarna Listy perskie (Lettres persanes), która ukazała się w 1721 roku. W powieści politycznej Monteskiusz ironicznie sportretował przywary francuskiego społeczeństwa widziane oczami dwóch fikcyjnych przybyszów z Persji, przenikliwie obnażając szereg absurdów i niesprawiedliwości właściwych porządkowi feudalnemu we Francji oraz wychwalając system parlamentarny Wielkiej Brytanii będący owocem „Chwalebnej Rewolucji” (1688-1689). Za sprawą tego dzieła Monteskiusz ugruntował swoją sławę pisarską, która od tego momentu zaczęła jedynie rosnąć, zyskując swą kulminację w 1748 r. wraz z publikacją najbardziej znanego traktatu politologicznego O duchu praw (De l’esprit des lois), w którym wyłożył on swą koncepcję typologicznego podziału ustrojów na despotię, monarchię i republikę oraz wyartykułował niezmiernie istotną ideę trójpodziału władzy, zgodnie z którą dla zachowania niezbędnej równowagi i wzajemnej kontroli instytucji państwowych, co jest gwarantem wolności obywateli, trzy rodzaje władzy, a mianowicie władza ustawodawcza, wykonawcza oraz sądownicza, powinny być od siebie wzajem całkiem niezależne. Jednakże droga ewolucji światopoglądowej Monteskiusza, jaką przebył on od Listów perskich do przełomowego traktatu O duchu praw nie byłaby zrozumiała bez uwzględnienia prezentowanego tu trzeciego spośród jego kluczowych dzieł, czyli rozprawy historycznej o tytule Rozważania nad przyczynami wielkości i upadku Rzymian powstałej w środkowym okresie jego twórczości, której tezy, wzbogacone i rozszerzone o aspekt namysłu politologicznego, stały się podstawą jego ostatniej, najdojrzalszej pracy.
Złożone z 23 rozdziałów Considérations sur les causes de la grandeur des Romains, et leur décadence, do analizy których przejdziemy w tym miejscu, zostały przez Monteskiusza opublikowane anonimowo w amsterdamskiej oficynie wydawniczej Jacquesa Desbordesa w 1734 r., natychmiast stając się – wraz z napisanym w tym samym roku przez Woltera Wiekiem Ludwika XIV – pracą inaugurującą oświeceniowy przełom w historiografii, powszechnie czytaną i naśladowaną pod względem metodologicznym przez uczonych wszystkich krajów europejskich, odciskającą swe piętno na najpoważniejszych opracowaniach historycznych epoki, czego dobitnym przykładem jest choćby słynny Zmierzch i upadek Cesarstwa Rzymskiego (1776-1789) pióra Edwarda Gibbona. Na czym opiera się i w czym się wyraża rewolucyjny w dziedzinie historiografii charakter opracowania Monteskiusza? Powiedzieć można, że w dziele tym Monteskiusz zaprezentował kompletny model nowej, oświeceniowej i racjonalistycznej historiografii, rozumianej jako historia filozoficzna ujęta w postaci zwartej i koherentnej, dopracowanej aż po najdrobniejsze szczegóły doktryny. Monteskiusz stworzył nowy typ dyskursu historiograficznego, w ramach którego rozpatrywał synchronicznie procesy wzrostu i upadku narodów, dążąc do poszukiwania ich ogólnych mechanizmów i prawidłowości. Dlatego też przyjęcie tych założeń umożliwiło Monteskiuszowi wyjaśnienie przyczyn zarówno wielowiekowej potęgi, jak i późniejszej dekadencji Rzymu, a przez uogólnienie bazujące na metodzie paraleli i analogii – odkrycie ogólnego mechanizmu wzrostu i upadku państw. W pierwotnych zamierzeniach Monteskiusz zamierzał poświęcić temu zagadnieniu jedynie kilkunastostronicowy artykuł, lecz w trakcie pracy temat pochłonął go do tego stopnia, że w swej monumentalnej rozprawie postanowił objąć całość dziejów Rzymu: począwszy od legendarnego założenia miasta w 753 r. p.n.e. aż po upadek Cesarstwa Wschodniego i zajęcie Konstantynopola przez wojska Imperium Ottomańskiego w 1453 r. Pod piórem Monteskiusza całość bogatych dziejów Cesarstwa Rzymskiego przekształciła się w spójną i syntetyczną analizę obejmującą jego początki, okres rozwoju i świetności oraz długotrwały okres zanikania rzymskiej cnoty publicznej prowadzący do ostatecznego rozkładu i dekadencji Rzymu. U podłoża rozważań Monteskiusza znajduje się obiegowa teoria antropologiczna panująca w dobie Oświecenia, zgodnie z którą ludzie wszystkich czasów i kultur są identyczni, z uwagi na to, że wyposażeni są w takie same namiętności, które niezależnie od konkretnych różnic dziejowych sprawiają, że natura ludzka wszędzie napotyka te same zagrożenia, reprezentuje te same przywary i staje w obliczu analogicznych pokus. Teza ta, oprócz tego, że stała się matrycą umożliwiającą porównywanie najbardziej nawet różnorodnych i oddalonych od siebie zarówno pod względem czasowym, jak i przestrzennym ludzkich społeczeństw, umożliwiła Monteskiuszowi zastosowanie nowatorskiej i płodnej poznawczo metody opisu synchronicznego, w ramach którego dla przedstawienia dziejowego rozwoju i degeneracji Cesarstwa Rzymskiego całkowicie zrezygnował on z chronologii. Co więcej, w poszukiwaniu uniwersalnych zasad i mechanizmów kierujących życiem społecznym, Monteskiusz skoncentrował się na generalnych uwarunkowaniach procesu historycznego, w związku z czym zrezygnował również z dotychczasowej historiografii indywidualistycznej, skupionej na wielkich władcach i wybitnych jednostkach. W tym ujęciu na pierwszy plan zainteresowania historyka wysuwają się zagadnienia ogólnych mechanizmów powstania i upadku państw, natomiast jednostka ludzka, podobnie jak konkretne przełomowe wydarzenia w postaci wielkich bitew czy rewolucji na szczytach władzy schodzą ewidentnie na drugi plan i wyjaśniane są w optyce znacznie szerszych i długofalowych procesów historycznych. W tak rozumianej teorii historii nie ma również miejsca ani na przypadek, ani na działanie opatrzności, które odgrywały centralną rolę w historiografii wcześniejszych wieków, zaś mechanizm wzrostu i upadku Rzymu wyjaśniał Monteskiusz pojęciem „ducha powszechnego” (esprit général) wyznaczającego generalne ramy „przyczyn ogólnych”, czyli obiektywnych uwarunkowań dziejowych, które z kolei powodują „przyczyny szczegółowe” wydarzeń, w związku z czym powiedzieć można, że historiografia Monteskiusza, podobnie jak cała historiografia oświeceniowa, jest u swych podstaw deterministyczna i cechuje się rozpatrywaniem dziejów społeczeństw dokładnie w taki sam sposób, w jaki badane są zjawiska świata natury podporządkowane ogólnym prawom fizycznym. Wszystkie spośród skrótowo zrekonstruowanych powyżej postulatów teoretycznych Monteskiusza przyczyniły się do reorientacji badań historiograficznych oraz wykształcenia nowego ich typu, znamiennego dla XVIII stulecia, a cały szereg oświeceniowych historyków formułujących teorię dziejowego postępu (z Condorcetem, Helvetiusem, Madevillem czy Gibbonem na czele) żywo inspirował się jego dziełem.
Oprac.: Artur Lewandowski