Projekt „Historyczne księgozbiory Cieszyna na tle śląskim” zrealizowany został w 1996 r. z dotacji (16 950 dolarów amerykańskich), przyznaje Książnicy Cieszyńskiej przez działający w Budapeszcie Open Society Institute w ramach uruchomionego w 1995 r. The Regional Library Program (RLP), którego celem było pobudzenie rozwoju bibliotek naukowych działających w państwach byłego bloku wschodniego, tworzenie im możliwości nawiązywania współpracy z zachodnimi instytucjami naukowymi oraz unowocześniania metod działania. Organizatorem projektu była Książnica Cieszyńska, korzystająca przy jego realizacji ze wsparcia Centrum Badań Śląskoznawczych i Bohemistycznych Uniwersytetu Wrocławskiego i współpracująca ze Stiftung Haus Oberschlesien w Ratingen, Stiftung Kulturwerk Schlesien w Würzburgu, Biblioteką Główna Czeskiej Akademii Nauk w Pradze oraz Instytutem Śląskim w Opawie. Cele projektu obejmowały:
– przygotowanie wszechstronnej analizy zawartości zbiorów cieszyńskich pod kątem ich znaczenia i wartości dla kultury polskiej, czeskiej i niemieckiej; przygotowanie szczegółowego programu prac badawczych nad tymi zbiorami oraz koncepcji opracowywania i wydawania drukiem ich katalogów i inwentarzy, a także – edycji poszczególnych znajdujących się w nich źródeł;
– międzynarodową promocję zbiorów cieszyńskich (upowszechnienie informacji o ich zawartości i możliwości dostępu);
– zadzierzgnięcie przez Książnicę kontaktów z niemieckimi i czeskimi ośrodkami podejmującymi w swoich działaniach kwestię śląskich księgozbiorów historycznych i ewentualne nawiązanie z nimi stałej współpracy w zakresie dalszych badań nad cieszyńskimi zbiorami bibliotecznymi;
– skonsultowanie ze specjalistami polskimi, czeskimi i niemieckimi metodyki realizowanego przez Książnicę programu opracowania całości jej zbiorów;
– skonfrontowanie polskiego, czeskiego i niemieckiego dorobku badawczego nad śląskimi księgozbiorami historycznymi otwierające nowe perspektywy w tej dziedzinie.
Realizację programu rozpoczęto od zawarcia przez Książnicę Cieszyńską porozumienia z opiekunami pozostałych cieszyńskich bibliotek historycznych (Biblioteka i. Tschammera przy Parafii Ewangelicko-Augsburskiej, Biblioteka Dekanatu przy parafii św. Marii Magdaleny, Biblioteka Muzeum, Biblioteka Konwentu Zakonu Bonifratrów w Cieszynie), na podstawie którego zbiory należące do tychże bibliotek włączono do programu badań oraz udostępniono na przygotowywaną w jego ramach ekspozycję. W następnej kolejności zawarte zostały umowy ze specjalistami, którzy przyjęli zaproszenie do udziału w badaniach cieszyńskich. Umowy zobowiązywały ich do przeprowadzenia kwerendy w ww. bibliotekach oraz napisania – na podstawie uzyskanych w wyniku kwerendy danych – ekspertyzy zawierającej: a) ocenę wartości zbiorów cieszyńskich i ich znaczenia dla śląskiej oraz (alternatywie) polskiej, czeskiej, niemieckiej kultury piśmienniczej, b) propozycje dotyczące zakresu, metodologii i harmonogramu badań bibliologicznych, którym należy poddać cieszyńskie księgozbiory historyczne, c) programowe i metodologiczne założenia dotyczące opracowywania i edycji katalogów i inwentarzy poszczególnych – wskazanych przez autora ekspertyzy – fragmentów zbiorów, d) propozycje dotyczące opracowania i edycji poszczególnych znajdujących się w tychże zbiorach źródeł. Równocześnie podpisane zostały umowy o przygotowanie referatów na temat stanu (alternatywnie) polskich, czeskich, niemieckich badań nad śląskimi księgozbiorami historycznymi oraz potrzeb i perspektyw badawczych w tej dziedzinie. Realizacji tego ostatniego zadania podjęli się: ze strony polskiej – zespołowo – prof.. dr hab. Kazimiera Maleczyńska i prof. dr hab. Krzysztof Migoń z Uniwersytetu Wrocławskiego oraz dr Anna Tokarska z Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie; ze strony czeskiej – PhDr. Jaromír Linda z Uniwersytetu Karola w Pradze; ze strony niemieckiej – Prof. Dr. Alfred Świerk z Uniwersytetu w Moguncji. Krzysztof Szelong przygotował referat na temat polskich, czeskich i niemieckich badań nad księgozbiorami historycznymi z terenu Śląska Cieszyńskiego.
Przeprowadzanie badań w zbiorach bibliotek cieszyńskich rozpoczęto w marcu 1996 r.. Ze strony polskiej brali w nich udział: prof. dr hab. Józef Szczepaniec z Uniwersytetu Wrocławskiego oraz – zespołowo – prof.. dr hab. Barbara Bieńkowska, prezes Polskiego Towarzystwa Bibliologicznego i dr Ryszard Gładkiewicz, dyrektor Centrum Badań Śląskoznawczych i Bohemistycznych Uniwersytetu Wrocławskiego. Stronę czeską reprezentowali: PhDr. Anežka Bad’urová z Biblioteki Głównej Czeskiej Akademii Nauk w Pradze oraz PhDr Lubomír Bajger z biblioteki Instytutu Śląskiego w Opawie. Ze strony niemieckiej do udziału w badaniach zaproszeni zostali Jelko Peters, współpracownik Federalnego Instytutu Wschodnioniemieckiej Kultury i Historii (Bundesinstitut für Ostdeutsche Kultur und Geschichte) w Oldenburgu oraz – wymieniony już – Prof. Dr. A.G. Świerk. Czas trwania poszczególnych kwerend wynosił od dwóch do trzech tygodni.
Równolegle z kwerendami rozpoczęto przygotowania do wystawy mającej towarzyszyć planowanej na jesień konferencji. W kwietniu 1995 r., w porozumieniu z specjalistami, którzy przeprowadzali w tym czasie badania w zbiorach cieszyńskich, dokonano wyboru materiałów na ekspozycję. Kierowano się przy tym zamysłem, aby wyeksponować druki i rękopisy reprezentatywne dla poszczególnych bibliotek, a zarazem ważne dla kultury piśmienniczej kręgu polsko-czesko-niemieckiego. W maju i czerwcu opracowano plastyczną koncepcję ekspozycji, skatalogowano wybrane książki, przygotowano teksty (w j. polskim, czeskim, niemieckim) i reprodukcje do katalogu wystawy. W okresie czerwca-września przygotowana została graficzna koncepcja katalogu wystawy, dokonano też redakcji i składu materiału tekstowego oraz wydrukowano katalog (w nakładzie 700 egzemplarzy). Na przełomie września i października dokonano technicznej aranżacji wystawy i wydrukowano jej plakat.
Konferencja rozpoczęła się 28 października od wernisażu wystawy, która otrzymała tytuł: “Zabytkowe biblioteki Cieszyna”, po którym odbyło się spotkanie w ratuszu, do którego uczestników sesji zaprosił burmistrz Cieszyna dr Jan Olbrycht. Podczas spotkania goście zapoznani zostali z planami władz miejskich w zakresie polityki kulturalnej, w tym przede wszystkim – dotyczącymi rozwoju Książnicy Cieszyńskiej. Robocza cześć konferencji rozpoczęła się 29 października od prezentacji – kolejno – polskiego, czeskiego i niemieckiego referatu na temat stanu badań nad księgozbiorami historycznymi z terenu całego Śląska. Ostatni wygłoszony tego dnia referat dotyczył stanu badań nad księgozbiorami historycznymi ze terenu Śląska Cieszyńskiego. Przygotowane na podstawie przeprowadzonych w Cieszynie badań polskie, czeskie i niemieckie ekspertyzy przedstawione zostały 30 października, w ostatnim dniu obrad. Opinie, wnioski i postulaty badawcze zgłoszone przez referentów zostały przedyskutowane w trakcie popołudniowych części obrad drugiego i trzeciego dnia konferencji. Dyskusja rozwijała się w dwóch kierunkach: z jednej strony odniesiono się do sformułowanych przez referentów ocen i opinii na temat stanu badań nad śląskimi księgozbiorami historycznymi oraz znaczenia i możliwości naukowego wykorzystania zbiorów cieszyńskich, z drugiej zaś – omówiono wysunięte w ekspertyzach i referatach postulaty badawcze i propozycje metodologiczne. Dyskusja pozwoliła nie tylko na uporządkowanie i hierarchizację wniosków i propozycji zawartych w poszczególnych wystąpieniach, ale przyczyniła się do poszerzenia ich zakresu. W jej wyniku pojawiły się ponadto propozycje praktycznej realizacji określonych postulatów badawczych czy wniosków odnoszących się do opracowania poszczególnych fragmentów zbiorów. Podsumowania postulatów i propozycji zgłoszonych zarówno przez referentów, jak i uczestników dyskusji dokonała na zakończenie konferencji mgr Hanna Łaskarzewska, kierownik Pracowni Dokumentacji Księgozbiorów Historycznych Biblioteki Narodowej w Warszawie. W sesji wzięło udział 47 osób z Polski, Czech, Niemiec i Szwajcarii. Obrady odbywały się w sali konferencyjnej Filii Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie. Wszystkie wystąpienia tłumaczone były symultanicznie (j. polski, niemiecki i czeski).
Po zakończeniu konferencji przystąpiono do redakcyjnego opracowania przygotowanych w ramach programu ekspertyz i referatów. Zadania tego podjął się współorganizator programu, a zarazem współautor jednej z ekspertyz, dr Ryszard Gładkiewicz. Publikacja , która ukazała się w 1997 r., zawiera wygłoszone w czasie konferencji referaty i ekspertyzy, a także informacje o celach i przebiegu programu oraz podsumowanie dyskusji konferencyjnej. Wydawnictwo zaopatrzone zostało w angielskojęzyczne streszczenia.
Ze względu na obowiązujące w przeszłości ograniczenia natury politycznej, a także z uwagi na zakorzenione na polsko-czesko-niemieckim pograniczu narodowe resentymenty, badania nad śląskimi księgozbiorami historycznymi często traktowano jako jeden z instrumentów walki politycznej, co w bezpośredni sposób rzutowało na wybór kierunków badań, a w konsekwencji także na jakość i zakres uzyskanych efektów (jak wyraził się jeden z uczestników konferencji: “możemy mówić raczej o arytmetycznej sumie dokonań badawczych niż o planowym, prowadzącym do syntezy postępie badań”). Możliwość podsumowania i skonfrontowania polskiego, niemieckiego i czeskiego dorobku w tej dziedzinie otwarła zupełnie nowe perspektywy. Uzyskany w wyniku realizacji programu pełny, zobiektywizowany i pozbawiony politycznych ograniczeń obraz stanu badań nad śląskimi księgozbiorami historycznymi odsłonił rzeczywiste istniejące w tej dziedzinie luki i braki metodologiczne, a przede wszystkim – ujawnił bezwzględną potrzebę wzajemnego wykorzystywania polskich, niemieckich i czeskich osiągnięć badawczych oraz prowadzenia dalszych badań w sposób planowy i skoordynowany. Przedstawione w trakcie konferencji oceny stanu badań, zawierające – z jednej strony – obfity i uporządkowany materiał bibliograficzny, z drugiej zaś – usystematyzowany katalog postulatów badawczych (do najważniejszych można np. zaliczyć postulaty dotyczące przygotowania retrospektywnej śląskiej bibliografii bibliologicznej i biobibliograficznego słownika pracowników książki śląskiej oraz rozpoczęcia systematycznych badań proweniencyjnych w zachowanych śląskich kolekcjach) oraz bogaty zestaw propozycji metodologicznych, stać się mogą punktem wyjścia i programową podstawą planowania dalszych badań, służąc zarazem jako cenna pomoc warsztatowa dla bibliologów oraz historyków zajmujących się kulturą Śląska.
Zbiory cieszyńskie wykorzystywane były dotąd głownie przez historyków regionu. Również poświęcone im piśmiennictwo pochodziło przede wszystkim spod piór miejscowych autorów. W konsekwencji zawartość cieszyńskich księgozbiorów historycznych rozpoznana została tylko w bardzo niewielkim, odnoszącym się głównie do problematyki regionalnej zakresie. Pod kątem przydatności do badań regionalnych była też oceniana ich wartość. Realizacja programu zmieniła tę sytuację. Ekspertyzy przygotowane przez zaproszonych specjalistów, uzupełnione następnie o opinie zgłoszone w czasie konferencji, zawierają wszechstronną, zobiektywizowaną analizę bibliologiczną zasobów cieszyńskich kolekcji bibliotecznych oraz ich znaczenia dla kultury piśmienniczej Polski, Niemiec i Czech. Obejmują też szeroki repertuar propozycji programowych odnoszących się do potrzeb i możliwości wykorzystania owych zbiorów w prowadzonych w tychże krajach badaniach z zakresu nauk humanistycznych, na czele z bibliologią i historią. Co najważniejsze jednak, stanowią one także programową podstawę działań, których realizacja powinna doprowadzić do włączenia cieszyńskich kolekcji do międzynarodowego obiegu naukowego, a tym samym – do stworzenia warunków ich naukowego wykorzystania, stosownie do tkwiących w nich wartości poznawczych, istotnych – co w ekspertyzach zostało wyraźnie podkreślone – nie tylko w wymiarze regionalnym, ale także uniwersalnym, ogólnoeuropejskim. Zgłoszone przez autorów ekspertyz oraz uczestników konferencji propozycje metodologiczne, zarysowany przez nich zakres i harmonogram działań stały się dla opiekunów poszczególnych cieszyńskich bibliotek zabytkowych fundamentem długofalowego planowania i organizowania programów bibliotecznego i naukowego opracowania zbiorów, edycji inwentarzy i katalogów, a – w perspektywie – również aktywnego uczestnictwa w międzynarodowej wymianie naukowej i kulturalnej.
Realizacja programu obok stworzenia wszechstronnego instrumentarium programowego i metodologicznego przyniosła też szereg propozycji dotyczących praktycznej realizacji określonych projektów. M.in. czescy uczestnicy konferencji zgłosili gotowość opracowania – w ramach programów realizowanych już przez Bibliotekę Główną Czeskiej Akademii Nauk oraz Katedrę Literatury Czeskiej Uniwersytetu Karola w Pradze – przewodnika po zbiorze rękopiśmiennych bohemików, a także katalogu bohemikalnych starodruków przechowywanych w cieszyńskich kolekcjach. Rozmowy dotyczące warunków i harmonogramu realizacji tego projektu zaplanowano na początek 1997 r. Z kolei przedstawiciel działającego w Warszawie Niemieckiego Instytutu Historycznego (Deutsches Historisches Institut Warschau) wystąpił z propozycją finansowania stypendiów dla niemieckich studentów czy pracowników naukowych, którzy chcieliby przeprowadzić badania w cieszyńskich bibliotekach. Z inicjatywy Prof. Dr. A.G. Świerka, który podjął szczególnie intensywne starania na rzecz Książnicy, otrzymała ona propozycję opracowania hasła na temat zbiorów cieszyńskich do przygotowywanego właśnie do druku monumentalnego wydawnictwa “Handbuch deutscher historischer Buchbestände in europäischen Bibliotheken des nicht – deutschprachigen Bereichs” W trakcie konferencji zgłoszono też szereg propozycji dotyczących udzielenia Książnicy pomocy w sprawach związanych z jej bieżącym funkcjonowaniem.
Realizacja programu pozwoliła też na zacieśnienie współpracy pomiędzy Książnicą, a pozostałymi cieszyńskimi bibliotekami zabytkowymi. Najważniejszym tego efektem jest koncepcja stworzenia w Książnicy – w oparciu o wypracowany w niej model komputerowego katalogowania dawnych zbiorów – centralnego katalogu, który obejmowałby zawartość wszystkich cieszyńskich księgozbiorów historycznych. Koncepcja ta, zarysowana przez ekspertów już w trakcie przeprowadzania kwerend, została zaakceptowana przez opiekunów poszczególnych bibliotek, zyskując zdecydowane poparcie także ze strony uczestników konferencji.