Wśród książek, które zachowały się w Książnicy Cieszyńskiej, a uznawane są za fundamentalne w dziejach Polski i Europy, szczególne miejsce zajmuje wydane w 1915 r. w Berlinie polityczne dzieło pt. „Mitteleuropa” („Europa Środkowa”). Książka, która w krótkim czasie rozeszła się w 100 tysiącach egzemplarzy, zyskała w krajach niemieckich status prawdziwego bestsellera, stając się najbardziej poczytną publikacją na temat politycznych celów rozpoczętej rok wcześniej wojny. Jej bezpośredni wpływ na politykę Niemiec w pełni uwidocznić miał się jednak dopiero wraz z końcem działań wojennych…
Autor dzieła, Friedrich Naumann (1860-1919), protestancki teolog i duchowny, nacjonalistyczny polityk, poseł do Reichstagu, dzisiaj uznawany jest za jednego z ojców niemieckiego liberalizmu, od 1958 r. patronując swoim imieniem – związanej z FDP, czyli najważniejszym stronnictwem liberalnym w RFN – Fundacji na rzecz Wolności (Friedrich-Naumann-Stiftung für die Freiheit).
F. Naumann, wywodząc się ze środowiska hołdującego wierze w społeczny darwinizm i nieuniknioną konieczność dominacji jednych narodów nad innymi, należał do zwolenników wilhelmińskiego militaryzmu z jego kolonialną polityką, niemniej, będąc zarazem subtelnym intelektualistą, potrafił dostrzec, iż dotychczasowy model niemieckiej polityki ulega wyczerpaniu. Dotyczyło to także ostrego kursu germanizacyjnego, bezskutecznie ponawianego na obszarach zamieszkiwanych przez Polaków. Z tych właśnie konstatacji narodziła się wydana po wybuchu wojny „Mitteleuropa”.
Jej autor, przyznając słowiańskim narodom zamieszkującym obszar Europy Środkowo-Wschodniej prawo do autonomii, a nawet budowy własnych organizmów państwowych, zakładał jednocześnie ich podporządkowanie – ściśle z sobą współdziałającym – Rzeszy Niemieckiej i Cesarstwu Austro-Węgierskiemu, które wespół, mając oparcie w państwach międzymorza, złączonych rodzajem unii handlowej i ekonomicznej, zyskać miały trwałą zdolność do skutecznego przeciwstawiania się zarówno „anglosaskiemu materializmowi”, jak i „słowiańskiemu barbarzyństwu”. Co oczywiste, obszar Mitteleuropy podlegać miał niemieckiej kontroli, korygującej jej rozwój gospodarczy i społeczny zgodnie z potrzebami Rzeszy Niemieckiej, a jednocześnie limitującej skalę owego rozwoju poprzez wytworzenie barier, uniemożliwiających, zwłaszcza Polsce, której Naumann przypisywał kluczową rolę, odzyskanie ekonomicznej, a wraz z nią także politycznej podmiotowości.
Jakkolwiek wszystkie mieszkające na tym obszarze narodowości miały mieć zagwarantowane prawa narodowe, kulturowe i językowe, było także oczywiste, iż łączącym je spoiwem stać się powinna kultura niemiecka, a nowym lingua franca – język niemiecki. W tych okolicznościach pewną rekompensatę za wyrzeknięcie się podmiotowości miała dla narodów Mittereuropy stanowić możliwość indywidualnego rozwoju i bogacenia się, którą ich członkowie zyskiwaliby właśnie w miarę wydoskonalania się w języku niemieckim i poznawania niemieckiego ducha i niemieckiej kultury, co otwierałoby przed nimi rynek pracy nie tylko u siebie, ale także w samych Niemczech.
Projekt niemieckiej Europy Środkowej swojej częściowej i uproszczonej realizacji doczekał się już pod koniec I wojny światowej, kiedy to, wraz z upadkiem porewolucyjnej Rosji, na terenach zaanektowanych przez Austro-Węgry i Niemcy przystąpiono do tworzenia marionetkowych państw ukraińskiego, białoruskiego i fińskiego, które wraz z kadłubowym Królestwem Polskim stanowić miały kordon podporządkowanych Niemcom państw odgradzających je od zrewoltowanej Rosji.
Pomiędzy ukazaniem się pamiętników Bismarcka a publikacją „Mein Kampf” Adolfa Hitlera, „Mitteleuropa” była cieszącą się największą popularnością książką polityczną w Niemczech. Dostarczając uzasadnień opartych na kategoriach przede wszystkim ekonomicznych, argumentując, iż w sposób naturalny mniejsze jednostki gospodarcze łączyć się powinny w duże, a przyszłość należy do korporacji i dużych bloków gospodarczych, odwołując się zarazem do tradycji Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Friedrich Naumann położył ideowe podwaliny pod niemiecki „liberalny imperializm”.
Niestety nie wiadomo, w jakich okolicznościach znajdujące się w Książnicy pierwsze wydanie „Mitteleuropy” trafiło do Cieszyna. Z widniejącego na wyklejce wpisu można jedynie wnioskować, iż już w 1915 r. książka ta stała się prezentem bożonarodzeniowym, którym obdarowano niejakiego Dr. Tochtermanna ze Steglitz koło Berlina. Co działo się z nią w dalszym ciągu, nie wiadomo. Nie później jednak niż w czasie ostatniej wojny znalazła się w Cieszynie, bo po 1945 r. włączona została do biblioteki ówczesnego Muzeum, w której Ludwik Brożek gromadził druki i rękopisy pochodzące z różnych likwidowanych lub osieroconych w tym czasie bibliotek prywatnych i instytucjonalnych. Dzisiaj zapoznać się z nią można w czytelni ogólnej Książnicy Cieszyńskiej pod sygnaturą: PM II 13027.
Oprac.: Krzysztof Szelong