„Rozmaitości śląskie” z Cieszyna

 

 

Do najwybitniejszych etnografów i folklorystów śląskich należał bez wątpienia Józef Lompa. Urodził się on 29 czerwca 1797 r. w Oleśnie, w rzemieślniczej rodzinie. Kształcił się krótko w seminarium duchownym, ale ostatecznie po ukończeniu seminarium nauczycielskiego we Wrocławiu został wiejskim nauczycielem. W 1819 r. osiadł we wsi Lubsza w powiecie lublinieckim, gdzie – mimo niechętnego mu otoczenia – spędził 30 lat życia. Znany stał się przede wszystkim jako działacz społeczny, poeta, prozaik, publicysta, tłumacz i współpracownik ówczesnych czasopism, w których pisał pod pseudonimem A. Mieczyński. Był autorem polskich książek i artykułów poświęconych historii Śląska, szczególnie śląskich miast, a także tekstów religijnych, poradników, opowiadań, zbiorów baśni i legend. W dziejach polskiego ludoznawstwa Lompa zapisał się jako niestrudzony kolekcjoner duchowej spuścizny ludu śląskiego aktywnie działający na rzecz zachowania niematerialnych zabytków narodowych. Jego zbierackie wysiłki, które dały początek systematycznemu kolekcjonowaniu tekstów śląskiej kultury ludowej, wzięły się z odczuwanej przezeń potrzeby rozbudzania świadomości narodowej wśród Ślązaków, krzewienia polskości oraz ochrony rodzimego dziedzictwa w czasach podejmowanych przez zaborcę wzmożonych działań germanizacyjnych. Spuścizna folklorystyczna Józefa Lompy była ogromna, jednakże zasadniczy jej zręb z biegiem czasu uległ rozproszeniu. Dotyczy to także „cieszyńskiej” części spuścizny Józefa Lompy, z której zachował się jedynie rękopis „Rozmaitości szląskich” (zwany także „cieszyńskim”), znajdujący się obecnie pod opieką Książnicy Cieszyńskiej.

 

Niezwykle interesujące wydają się być okoliczności, w których rękopis trafił do zbiorów, najpierw Towarzystwa Ludoznawczego, później Muzeum Śląskiego i ostatecznie do Książnicy Cieszyńskiej. O darach przekazanych na rzecz Muzeum Śląskiego informowała na bieżąco „Gwiazda Cieszyńska” w specjalnie przeznaczonej do tego rubryce. I to właśnie z nr 18 „Gwiazdki”, z 1906 r., pochodzi zapis mówiący o przekazaniu na rzecz Muzeum Śląskiego przez ks. Leopolda Fleischera, podówczas proboszcza w Bestwinie, rękopisów Józefa Lompy. Zbiór ofiarowany przez ks. Fleischera był bardzo bogaty i różnorodny, jednakże z biegiem czasu uległ on rozproszeniu. Część „cieszyńskiej” schedy została w 1907 r. wypożyczona przez Seweryna Udzielę, twórcę Muzeum Etnograficznego w Krakowie. O zwrot wypożyczonych rękopisów bezskutecznie apelował w 1912 r. sam ks. Józef Londzin. Pozostały one jednak na zawsze w rękach Krakowskiego Muzeum Etnograficznego.

 

Spośród przekazanej w 1906 r. spuścizny rękopiśmiennej Lompy w Cieszynie przetrwał do dnia dzisiejszego wspomniany wyżej autograf „Rozmaitości szląskich”. Drugi rękopis o tym samym tytule, zwany rękopisem „krakowskim” znajduje się w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Krakowie. Oba rękopisy nie są jednak ze sobą tożsame. Rękopis „krakowski” składa się z 31 oddzielnych zeszytów zapisywanych w latach 1841-1846. Zawiera on oprócz materiałów autobiograficznych, językowych, historycznych, przysłów, bajek, podań, wierzeń, opisów strojów, obyczajów, przedmowy do zbioru pieśni śląskich, także i ok. 230 pieśni. Rękopis „cieszyński” natomiast spisywany był również w formie zeszytów, początkowo funkcjonujących oddzielnie, później zaś oprawionych w jedną całość. Rękopis składa się z siedmiu zeszytów, tytułowanych kolejno: grudzień 1843, styczeń 1844, luty I 1844, luty II 1844, marzec 1844, kwiecień 1844, grudzień 1845 oraz dołączonych do tego następujących rękopisów: „Pieśń o morowym powietrzu”, „Kroniki miasta Olesna”, „Der Grojetzberg bei Lubschau”, „Życiorys Jezuity Marcina Strudoniusa z Gliwic. Wstęp. Krótka historya miasta Gliwice. Tłumaczenie z Górno-Szląskiego wędrowniczka, z roku 1828 przez Józefa Lompę”. Całość zawiera m.in. bajki, podania, wiersze, sentencje, materiały autobiograficzne, notatki folklorystyczne, kronikę Olesna i około 30 pieśni. Materiały te zbierał Lompa w latach 1843-1845. „Rozmaitości szląskie” zdaniem badaczy nawiązywać miały do znanych kulturze staropolskiej sylw: gdzie obok tekstów literackich, często wybitnych pisarzy spotkać można zapiski dotyczące dnia codziennego jak rachunki za sprzedaż zboża, koszty wesela czy pogrzebu. „Rozmaitości” są więc zatem rodzajem notatnika, do którego Lompa wpisywał mniej lub bardziej osobiste informacje.

 

Rękopis „Rozmaitości”, przechowywany jest w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej pod sygnaturą OZBŚ 68 i jest dostępny do wglądu w Czytelni Zbiorów Specjalnych Książnicy Cieszyńskiej.

 

Oprac. Agnieszka Laskowska