Przechowywany w Książnicy Cieszyńskiej księgozbiór i zespół archiwaliów Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego (PTL) należy – obok zbiorów Leopolda Jana Szersznika, Czytelni Ludowej czy spuścizny po Tadeuszu Regerze – do najcenniejszej części zasobu biblioteki. Z okazji 120 rocznicy założenia Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego w Cieszynie, a zarazem w związku z realizacją projektu „Archiwalia Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego – opracowanie, konserwacja, digitalizacja, udostępnienie” Książnica Cieszyńska zorganizowała wystawę „Uratować dla nauki i od zapomnienia… 120 lat historii Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego”. Autorami ekspozycji są Agnieszka Laskowska i Krzysztof Kleczek, natomiast jej wernisaż odbędzie się w siedzibie Książnicy przy ul. Menniczej 46 w piątek 22 października 2021 r. o godz. 14.00.
Polskie Towarzystwo Ludoznawcze w Księstwie Cieszyńskim ukonstytuowało się 9 marca 1901 r. Powody założenia organizacji zwięźle przedstawia jej statut: „Celem Towarzystwa jest umiejętne badanie ludu polskiego i ludów sąsiednich oraz rozpowszechnianie o nim zebranych wiadomości, a zwłaszcza utrzymywanie muzeum śląskiego w Cieszynie”. Zbiórkę różnego rodzaju pamiątek ludowych zainicjowano jeszcze pod koniec XIX w. Zanim powstało Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, ich gromadzeniu patronowało Dziedzictwo bł. Jana Sarkandra. Pomysłodawcy owych działań, na czele z ks. Józefem Londzinem, informowali opinię publiczną o pozyskanych pamiątkach za pośrednictwem „Gwiazdki Cieszyńskiej” w rubryce noszącej tytuł „Dla muzeum śląskiego”. Ks. Józef Londzin funkcję prezesa założonego w 1901 r. Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego w Księstwie Cieszyńskim pełnił do śmierci w 1929 r., będąc jednocześnie jednym z najaktywniejszych członków organizacji. Jego następcą został Franciszek Popiołek. Przeniesienie zgromadzonej kolekcji do siedziby założonego w 1930 r. Muzeum Miejskiego kończyło ważny etap działalności towarzystwa. Fakt ten oznaczał równocześnie realizację jednego z jego najważniejszych statutowych celów. Organizacja kontynuowała swą działalność do 1939 r.
W początkowej fazie istnienia Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego w Księstwie Cieszyńskim jednym z jego kluczowych przedsięwzięć była organizacja I wystawy ludoznawczej w 1903 r. Za jej pomysłodawcę uznaje się ks. Antoniego Macoszka. Wystawa urzeczywistniała jeden z najważniejszych celów statutowych PTL, jakim było popularyzowanie dziedzictwa ludu śląskiego. W pewnym sensie stanowiła również podsumowanie wieloletniej akcji zbiórki i gromadzenia eksponatów. Wystawa cieszyła się ogromnym powodzeniem, o czym może świadczyć wysoka frekwencja. Według szacunków zamieszczonych na łamach „Gwiazdki Cieszyńskiej” wystawę zwiedziło 2657 osób. Część eksponatów wypożyczonych na wystawę ludoznawczą została ofiarowana na rzecz Muzeum Śląskiego. Cztery lata po zorganizowaniu wystawy Polskie Towarzystwo Ludoznawcze w Księstwie Cieszyńskim zrealizowało kolejny zapis statutowy. W 1907 r. Ernest Farnik założył i rozpoczął wydawanie czasopisma „Zaranie Śląskie”, które stało się organem prasowym towarzystwa. Nazwa „zaranie” miała sugerować początek nowej ery dla kultury i literatury śląskiej. Druku pisma podjęła się Drukarnia Towarzystwa Domu Narodowego Pawła Mitręgi. „Zaranie Śląskie” w pierwszym okresie swojego istnienia (lata 1907-1912) miało charakter pisma literackiego.
Kolekcja książek i archiwaliów zgromadzonych pod szyldem Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego w Księstwie Cieszyńskim, a od 1929 r. Towarzystwa Ludoznawczego w Cieszynie, rozrastała się jeszcze po zaniku organizacji. W 1930 r. liczyła ona około 1000 książek, natomiast kilkadziesiąt lat później obejmowała już blisko 10 000 woluminów, w tym ok. 500 starych druków. Precyzyjne oddzielenie książek przekazanych Towarzystwu Ludoznawczemu do roku 1939 od druków wcielonych do księgozbioru w latach późniejszych nie jest w praktyce możliwe. Wśród starodruków przeważają książki religijne, a mianowicie biblie, zbiory kazań, kancjonały czy modlitewniki, obejmujące w mniej więcej jednakowych proporcjach wydania polskie, czeskie oraz niemieckie (w tym liczne „druki brzeskie”). W drukach XIX i XX-wiecznych przeważają czasopisma, kalendarze, wydawnictwa ludowe i podręczniki szkolne. Poza nimi odnaleźć można wiele książek z dziedziny pedagogiki, historii, literatury, geografii czy nauk przyrodniczych (przy czym najliczniej reprezentowane są wszelkiego rodzaju silesiaca). Przechowywany obecnie w Książnicy Cieszyńskiej księgozbiór Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego został w całości opracowany i posiada swoje opisy katalogowe dostępne on-line.
Zespół archiwaliów związany proweniencyjnie z biblioteką Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego został uporządkowany i spisany w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. przez Ludwika Brożka i Jana Koniecznego. W skład zespołu, obejmującego blisko 9 000 jednostek, wchodzą dokumenty i akta (zarówno oryginały, jak i odpisy), utwory literackie i naukowe, korespondencja, ikonografia, nuty, druki akcydensowe etc., stanowiące dokumentację wszelkich przejawów życia politycznego, społecznego, gospodarczego i kulturalnego z okresu od XVI do XX w. Znakomita większość materiałów merytorycznie i proweniencyjnie związana jest ze Śląskiem Cieszyńskim. W ramach projektu realizowanego przez Książnicę Cieszyńską zadaniem zostało objętych ok. 30 proc. zasobu zespołu archiwaliów Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego.
Wystawa „Uratować dla nauki i od zapomnienia…120 lat historii Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego” przez pryzmat obiektów reprezentatywnych dla całości zbiorów PTL przedstawia ideę ludoznawstwa, początki ludoznawstwa na ziemiach polskich, tradycje ludoznawcze na Śląsku Cieszyńskim, założenie i działalność Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego w Księstwie Cieszyńskim oraz księgozbiór i zespół archiwaliów Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Ten ostatni prezentowany jest w kontekście realizowanego aktualnie projektu „Archiwalia Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego – opracowanie, konserwacja, digitalizacja, udostępnienie”.
Wśród prezentowanych eksponatów na pierwszym planie znajdą się dzieła pionierów ludoznawstwa na ziemiach polskich, postaci tak ważnych, jak choćby Łukasz Gołębiowski, Aleksandra Sapieha czy Wawrzyniec Surowiecki. Na ekspozycji nie mogło, rzecz jasna, zabraknąć monumentalnego dzieła Oskara Kolberga – „Lud. Jego zwyczaje, sposób życia…”, jak i eksponatów związanych z działalnością Towarzystwa Ludoznawczego we Lwowie. W dalszej części wystawy, poświęconej tradycjom ludoznawczym na ziemiach polskich, prezentowane są publikacje Andrzeja Cinciały, Bogumiła Hoffa, Pawła Stalmacha czy Roberta Zanibala. Kolejne obiekty, wśród których znajdują się różnego rodzaju materiały archiwalne (m.in. Protokół posiedzenia poufnego w sprawie założenia Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego w Cieszynie w dniu 9 marca 1901 r.), opisują początki i działalność Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego w Księstwie Cieszyńskim, w tym organizację wystawy ludoznawczej. Dla księgozbioru PTL (najstarszej części) reprezentatywne są tzw. druki brzeskie (m.in. „Postylla” Samuela Dambrowskiego), polonika (m.in. „Świątnica Pańska” Szymona Starowolskiego czy „Kronika polska” Marcina Bielskiego). W przypadku eksponatów archiwalnych wyeksponowano w [pierwszym rzędzie obiekty objęte digitalizacją w ramach projektu „Archiwalia Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego – opracowanie, konserwacja, digitalizacja, udostępnienie”. Wśród nich znajdują się dokumenty osobiste Pawła Stalmacha (materiały należące do grupy eksponatów pozyskanych jeszcze w 1896 r. w ramach zbiórki pamiątek), dyplomy wyzwolenia cechów rzemieślniczych z XVIII i XIX w., dokumenty dotyczące zniesienia pańszczyzny i uwłaszczenia na Śląsku Cieszyńskim czy też pochodzące z XIX w. księgi protokołów organizacji „Jedność”, zrzeszającej polskich uczniów ze szkół na Śląsku Cieszyńskim.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.