W najbliższy piątek, 8 października o godz. 16.30, Książnica Cieszyńska zaprasza na kolejne, ósme już spotkanie Akademii Filozoficznej zatytułowane „John Locke: ojciec nowożytnego empiryzmu”, które poświęcone zostanie przybliżeniu podstaw systemu filozoficznego Johna Locke’a – twórcy nowożytnego empiryzmu oraz jednego z czołowych teoretyków liberalizmu.
John Locke (1632-1704) – brytyjski filozof, lekarz oraz wpływowy myśliciel społeczny– choć żył i tworzył w XVII stuleciu, w rzeczywistości wyprzedzał swą epokę, a jego pisma w stopniu większym niż wszystkich innych myślicieli ukształtowały zasadniczy zrąb dyskursu filozofii Oświecenia. John Locke przyszedł na świat w purytańskiej rodzinie zamieszkałej we Wrington, niewielkiej miejscowości położonej pod Londynem. W młodym wieku podjął edukację w prestiżowej londyńskiej szkole Westminster School, po ukończeniu której przyjęty został do Christ Church College na Uniwersytecie w Oksfordzie, gdzie studiował filozofię, teologię, medycynę oraz chemię pod kierunkiem Roberta Boyle’a, zapoznając się z najważniejszymi pismami filozofów XVII w.: Kartezjusza, Arnaulda, Gassendiego, Malebranche’a oraz Newtona. W wieku 36 lat został honorowym członkiem Towarzystwa Królewskiego, a także prywatnym lekarzem oraz sekretarzem lorda Shaftesbury’ego, z którego rodziną zmuszony był dzielić dalszy los, w tym wieloletnią emigrację do Francji i Holandii. Do ojczyzny powrócił dopiero wraz z wstąpieniem na tron Wilhelma Orańskiego w 1688 r. Wtedy to objął katedrę medycyny na będącym jego „alma mater” Christ Church College oraz rozpoczął ożywioną działalność pisarską owocującą powstaniem szeregu jego najważniejszych dzieł. Zmarł 28 października 1704 r.
Najważniejsze z pism Johna Locke’a powstały w późnym okresie jego życia i działalności, lecz każde z nich wywarło głęboki wpływ na filozofię nadchodzącego, XVIII stulecia. Jego głównym i w największym stopniu przełomowym dziełem, wraz z powstaniem którego zwykło datować się początek epoki Oświecenia w Wielkiej Brytanii (a tym samym inaugurację Oświecenia w ogóle), były słynne „Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego” („An Essay Concerning Human Understanding”) opublikowane po raz pierwszy w 1690 r. Na jego kartach John Locke systematycznie wyłożył swą teorię empiryzmu filozoficznego, drugiego – obok racjonalizmu XVII-wiecznego – z najważniejszych nurtów filozofii nowożytnej, który w kolejnym stuleciu znalazł swych licznych wybitnych kontynuatorów (G. Berkeley, D. Hume, Th. Reid, E. Condillac). Do pozostałych kluczowych pism Locke’a zaliczyć należy korpus dzieł z dziedziny teorii polityki i filozofii społecznej, takich jak „List o tolerancji” („A Letter Concerning Toleration”, 1689, uzupełniony o dwa kolejne listy w latach 1690-1692) czy „Dwa traktaty o rządzie” („Two Treatises of Government”, 1689). Na szczególne uwzględnienie zasługuje również traktat pedagogiczny „Myśli o wychowaniu” („Some Thoughts Concerning Education”, 1693), który stanowił jedno z podstawowych źródeł inspiracji dla J. J. Rousseau.
Jakie miejsce myśl Johna Locke’a zajmuje w dziejach filozofii? John Locke jest ojcem nowożytnego empiryzmu, filozofii głoszącej, że jedyna wiedza pewna wywodzi się z doświadczenia i na doświadczeniu się opiera. W dziejach ludzkiej myśli takie stanowisko pojawiało się już wcześniej, mając swych wybitnych reprezentantów w średniowiecznej i renesansowej Anglii (R. Bacon, F. Bacon). Czym zatem stanowisko Locke’a różni się od poprzednich teorii empirystycznych i w czym wyraża się właściwe mu „novum”? Oryginalność stanowiska empirycznego Locke’a, a następnie jego kontynuatorów, bierze się z oparcia teorii empiryzmu na fundamentach nowożytnej teorii umysłu zainaugurowanej przez Kartezjusza – nieznanej jego poprzednikom. O ile jeszcze Francis Bacon utrzymywał, że wiedza opiera się na doświadczeniu, wobec czego, jeśli nie chcemy popełnić błędu poznawczego, powinniśmy utrzymywać się w granicach doświadczenia, tworzył program empiryzmu metodologicznego o ściśle metafizycznej strukturze, o tyle teoria Locke’a miała charakter epistemologiczny, opisowy, genetyczny oraz analityczny. Locke, zgodnie z nowożytnym nastawieniem przedkładającym teorię poznania nad metafizykę, badał więc nie obiektywne własności rzeczy i zjawisk, lecz ich subiektywny sposób jawienia się podmiotowi poznającemu za pośrednictwem znajdujących się w umyśle „idei”. Zapoczątkowany przezeń empiryzm ma więc charakter nie metodologiczny, lecz psychologiczny – i w tym punkcie wyraża się najistotniejszy przełom wniesiony przezeń do teorii empiryzmu filozoficznego. Innymi słowy, interesowało go przede wszystkim zagadnienie pochodzenia ludzkiego poznania, odnośnie którego jednoznacznie utrzymywał, że początki swoje bierze z doświadczenia – co najpełniejszy swój wyraz znalazło w słynnym porównaniu umysłu ludzkiego do niezapisanej karty („tabula rasa”) wypełnianej wyłącznie przez treści pochodzące z doświadczenia.
Słynna teza Locke’a, zgodnie z którą umysł ludzki stanowi niezapisaną tablicę godziła w fundamentalne założenie natywistycznej filozofii Kartezjusza twierdzącego, że umysł ludzki zawiera w sobie idee wrodzone, jak choćby idee Boga czy nieśmiertelnej duszy. Typ empiryzmu zapoczątkowany przez Johna Locke’a, stanowiący najważniejszy prąd naukowy Oświecenia, wykraczał poza sensualizm, bowiem na jego gruncie wiedza o empirycznym pochodzeniu nie redukowała się do samych tylko wrażeń i spostrzeżeń zmysłowych. W ramach jego teorii wyjaśniającej pochodzenie ludzkiej wiedzy poza danymi zmysłowymi („sensation”) równie ważną rolę odgrywała refleksja („reflexion”) oraz „zmysł wewnętrzny” („inner sense”), czyli introspekcja warunkująca „doświadczenie wewnętrzne”. Na gruncie przyjmowanego przezeń paradygmatu mentalistycznego, zgodnie z którym umysł ludzki poznaje nie zewnętrzne rzeczy, lecz zawarte w nim „idee” (tzw. reprezentacjonizm), Locke wyodrębnił idee „pierwotne” (odpowiadające obiektywnym własnościom rzeczy), „wtórne” (odpowiadające subiektywnym własnościom rzeczy) oraz idee „abstrakcyjne”, będące wynikiem swobodnej działalności umysłu opierającego się na zgromadzonych przez siebie treściach. Rozróżnienie to umożliwiło mu przeprowadzenie gruntownej krytyki najważniejszej kategorii metafizycznej – pojęcia substancji, które nie występuje w doświadczeniu, w związku z czym nie może być adekwatnym przedmiotem najwyższej ludzkiej wiedzy (metafizyki).
Wszystkie z zarysowanych powyżej zagadnień, rozwinięte o podstawy społecznej doktryny Johna Locke’a (zagadnienia edukacji i tolerancji), stanowić będą punkt wyjścia dla prowadzonej w grupie dyskusji, która przebiegać będzie w oparciu o wybór najważniejszych filozoficznych fragmentów zaczerpniętych z pism Johna Locke’a. Fragmenty te – wraz z zestawem pytań pomocniczych – znaleźć można TUTAJ.
Podobnie jak przy okazji poprzednich spotkań Akademii Filozoficznej istotną atrakcję zajęć stanowić będzie prezentacja XVII-wiecznej edycji najważniejszego dzieła Locke’a An Abridgment of Mr. Locke’s Essay Concerning Human Understanding („Streszczenie Eseju Pana Locke’a poświęconego rozważaniom dotyczącym rozumu ludzkiego”) wydanej w Edynburgu w 1770 roku i pochodzącej z księgozbioru ks. Leopolda Jana Szersznika.
Artur Lewandowski
Wszystkich zainteresowanych zapraszamy do wzięcia udziału w wykładzie prowadzonym przez dr Artura Lewandowskiego oraz we wspólnej debacie, które będą miały miejsce w dniu 08.10 b.r. o godz. 16.30 w sali konferencyjnej Książnicy Cieszyńskiej.