W kolekcji starych druków zgromadzonych przez Leopolda Jana Szersznika natrafić można na jedno z najwcześniejszych wydań Geografii Ptolemeusza, stanowiącej najważniejsze dzieło geograficzne świata starożytnego. Nabyta przez Szersznika szwajcarska edycja ptolemejskiego traktatu geograficznego ukazała się w bazylejskiej oficynie wydawniczej Henricusa Petrusa w marcu 1542 r. pod tytułem Geographia universalis, vetus et nova i stanowi jedno z najwcześniejszych kompletnych drukowanych wydań tego arcydzieła starożytnej myśli naukowej. Prezentowane tu wydanie wiekopomnego dzieła Ptolemeusza jest szczególnie cenne nie tylko z uwagi na fakt, że zawiera kompletny i krytycznie opracowany przekład łaciński całości VIII ksiąg traktatu, lecz również ze względu na to, że 26 map świata zawarte w większości rękopiśmiennych odpisów zostało w bazylejskiej edycji wzbogacone o kolejne 22 mapy sporządzone zgodnie z regułami kartograficznymi wyłożonymi przez Ptolemeusza w I księdze traktatu, dając w rezultacie pełny przekład dzieła opatrzony 48 mapami.
Klaudiusz Ptolemeusz (ok. 100-168 r. n.e.) był wybitnym starożytnym matematykiem, astronomem, astrologiem, geografem, optykiem oraz teoretykiem muzyki greckiego pochodzenia. Na temat jego życia zachowało się niewiele wiarogodnych wiadomości. Zgodnie z relacją Theodorusa Meliteniotesa, żyjącego ponad tysiąc lat później bizantyjskiego astronoma, który zajmował się kreśleniem map na podstawie reguł oraz opisów geograficznych podanych w Geografii, Ptolemeusz miał urodzić się mieście Ptolemaios Hermiou położonym nieopodal Tebaidy w południowym Egipcie (tzw. Górny Egipt). Do dnia dzisiejszego wśród historyków trwają ożywione spory o pochodzenie tego wybitnego naukowca epoki późnej starożytności, choć przeważa przekonanie o tym, że jego helleński przydomek oraz fakt, iż spisał swe dzieła w języku greckim, świadczą o greckich korzeniach jego rodziny, mimo iż imię wyraźnie wskazuje na posiadanie rzymskiego obywatelstwa. Za pewne uznać można, że jako obywatel rzymski przez większość swego życia działał i prowadził intensywne badania naukowe w kosmopolitycznym centrum kulturalnym świata antycznego, jakim była Aleksandria, znajdująca się w sercu rzymskiej prowincji Egiptu, w której też zmarł ok. 168 r.
Ptolemeusz był umysłem niezwykle wszechstronnym, a jego dokonania na polach różnorodnych dziedzin naukowych przez ponad tysiąclecie traktowane były jako ustalenia niepodważalne w centrach naukowych Europy, Bizancjum oraz świata arabskiego. Aby zobrazować szerokość zainteresowań oraz wagę odkryć dokonanych w prowadzonych przezeń badaniach naukowych, wystarczy wymienić, że kodyfikacja geocentrycznej wizji świata w oparciu o astronomiczne dane matematyczne, którą zakwestionował dopiero Mikołaj Kopernik przedstawiając w 1543 r. teorię heliocentryczną, podobnie jak teoria epicykli tłumacząca ruchy i odchylenia planet wraz z szeregiem kluczowych ustaleń w zakresie harmoniki i optyki były dziełem jednej osoby – Ptolemeusza. Swoje poglądy naukowe wyłożył w licznych dziełach, które nie zachowały się w oryginale, lecz zawdzięczamy je wczesnośredniowiecznym tłumaczeniom arabskim. Do znanych dzisiaj najważniejszych prac naukowych Ptolemeusza zaliczyć należy: główny traktat astronomiczny stanowiący syntezę wielowiekowej wiedzy astronomicznej starożytnych Greków o tytule Mathematike Syntaxis (Struktury matematyczne), znany powszechnie pod zniekształconą wskutek arabskich translacji nazwą Almagest, dzieło astrologiczne zatytułowane pierwotnie Apotelesmatika (Wpływy astrologiczne), a nazywane potocznie czteroksięgiem (Tetrabiblos), zachowany jedynie we fragmentach traktat optyczny o tytule Optyka (Optike) oraz rozprawa z dziedziny teorii muzyki zatytułowana Harmonika, a także bogate materiały naukowe sporządzone przez Ptolemeusza w celu praktycznym, takie jak astronomiczne Tablice podręczne (Procheiroi Kanones) czy słynny Kanon Ptolemeusza zawierający wykazy panowania antycznych władców Bliskiego Wschodu – do dziś uznawany za jedno z najważniejszych źródeł stosowanych w chronologicznych badaniach dziejów starożytnych bliskowschodnich imperiów.
Prezentowane tu VIII ksiąg Geographike Hyphegesis (Wstępu do geografii), zwanego również Nauką geografii, stanowi kolejne z przełomowych dzieł naukowych autorstwa Ptolemeusza, w którym dążył on do opisania całego znanego świata, takim jak jawił się on hellenistycznym społeczeństwom, tworzącym w II w. n.e. jedną wielką wspólnotę (oikoumene) Cesarstwa Rzymskiego. Geografię, napisaną około 150 r. n.e., zalicza się do najbardziej wpływowych dzieł w historii kartografii z uwagi na to, że po raz pierwszy wyłożona została w nim teoria przenoszenia kulistego kształtu ziemi na płaszczyznę mapy za pośrednictwem siatki geograficznej, którą jednakże sam autor stosował jeszcze wadliwie, ponieważ w ślad za arystotelejskim uczonym Posejdoniosem z Rodos przyjął błędne wyliczenia długości stopnia geograficznego oraz obwodu kuli ziemskiej, co nie zmienia faktu, że ptolemejska definicja szerokości geograficznej obowiązuje do dnia dzisiejszego. W swym przedstawieniu świata Ptolemeusz wzorował się na zaginionym atlasie Marinosa z Tyru oraz na pracach Hipparcha i Eratostenesa z Cyreny, lecz jako pierwszy na kartach I księgi dzieła wyłożył zasady kreślenia map, do których współrzędne geograficzne podał w księgach II-VII swego traktatu, co sprawiło, że Geografia przez wiele wieków stanowiła podstawowy wzorzec odniesienia przy sporządzaniu jakichkolwiek map, ciesząc się opinią dzieła niezwykle praktycznego. Od czasu przekładu Geografii na język arabski w IX stuleciu, a także łacińskiego przekładu z arabskiego w 1406 r. powszechny wpływ tego dzieła, podobnie jak ufność w poprawność podanych przez Ptolemeusza koordynatów miejsc geograficznych, były tak silne, że odbiły się, jak wiadomo, nawet na słynnej wyprawie Kolumba, który wyruszając na poszukiwanie Indii odkrył Amerykę. Ptolemeusz bowiem, podobnie jak wszyscy żyjący w II w. mieszkańcy Imperium Rzymskiego, znał jedynie około ćwierci rzeczywistego globu, w związku z czym przedstawiona na kartach geografii wizja ziemi odbiegała znacznie od współczesnego geograficznego obrazu naszej planety, co uwidacznia się choćby w tym, że ilość znanych Ptolemeuszowi kontynentów ogranicza się do Europy, Azji, Libii (Afryki) oraz Indii (traktowanych przezeń jako odrębny kontynent), jak również w fakcie, że współrzędne podanych miejsc liczone są nie względem bieguna polarnego, lecz miasta, w którym Ptolemeusz spędził większość swego życia – Aleksandrii. Interesującym faktem jest, że w II księdze swego geograficznego kompendium Ptolemeusz, opisując ziemie należące do Wielkiej Germanii (Magna Germania), wymienia nazwy miejscowości, które później utożsamiano z polskimi miastami, jak choćby jak Kalisz (Kalisia), Brzeg (Budorgis), Kraków (Karrodunon) czy Bydgoszcz (Askaukalis).
Oprac.: Artur Lewandowski