W piątek 2 lipca 2021 r. o godz. 14:00 w galerii Książnicy Cieszyńskiej odbędzie się wernisaż wystawy Ars belli – Sztuka wojny. Wystawa – jak wskazuje na to już sam jej tytuł – poświęcona będzie zagadnieniu przemian „sztuki wojennej” na przestrzeni wieków. Jednakże czy uświęcone tradycją określenie „sztuka wojny” (ars belli), pozwalające mówić o działaniach zbrojnych w analogii do wszelkich innych dziedzin sztuki, nie brzmi w dzisiejszych czasach – doświadczonych dwiema wojnami światowymi oraz tragedią Holokaustu – obco, jeśli nie wręcz złowieszczo?
Czy rzeczywiście ludzie dawnych epok, począwszy od czasów starożytnych, przez średniowiecze, aż po nowożytność, stawiali znak równości między „sztuką wojny” i „sztukami pięknymi”, kładąc na jednej szali ludzką zdolność tworzenia oraz zorganizowaną formę destrukcji? Oczywiście, że nie, nawet jeżeli w rozmaitych kulturach, jak na przykład w Sparcie czy starożytnym Rzymie, męstwo wojenne (łac. virtus) otaczane było nimbem najwyższej społecznej czci. Mówienie o „sztuce wojny” (ars belli) w kontekście szeroko rozumianej sztuki należy pojmować jako przygotowywanie operacji wojennych i ich przeprowadzanie w oparciu o zasady lege artis, czyli zgodnie z „prawidłami sztuki”, pozwalającymi w pełni wykorzystać skodyfikowany kanon dostępnej wiedzy i techniki militarnej w celu optymalizacji strategii oraz działań bojowych. Szerokie spektrum zagadnień związanych z tytułową „sztuką wojny” podzielone zostało na pięć kategorii tematycznych: dzieje wielkich bitew i wojen odzwierciedlone na kartach dzieł najwybitniejszych historiografów, biograficzne przedstawienie największych wodzów wojskowych w historii ludzkości, kluczowe aspekty sztuki wojennej w ujęciu najwybitniejszych jej teoretyków począwszy od Wegecjusza aż po Clausewitza, zagadnienia strategii i taktyki wojskowej na przestrzeni dziejów oraz historia uzbrojenia i fortyfikacji.
Wojna, którą najprościej określić można jako zorganizowany konflikt zbrojny między państwami, narodami bądź grupami etniczno-kulturowymi, towarzyszyła człowiekowi od najbardziej zamierzchłych czasów, w związku z czym chronologiczną prezentację dziejów wojennych otwierają najgłośniejsze sceny bitewne zachowane w tradycji biblijnej i mitycznej: oblężenie Jerycha oraz zdobycie Troi uwiecznione przez Homera na kartach Iliady. Przebieg najważniejszych konfliktów zbrojnych w świecie starożytnych Greków oraz w epoce hellenizmu zilustrowany zostanie na podstawie XVIII-wiecznego egzemplarza Dziejów autorstwa „Ojca historii” greckiej – Herodota, Wojny peloponeskiej (De bello Peloponnesiaco libri VIII) Tukidydesa wydanej we Frankfurcie w 1589 r. czy Wychowania Cyrusa (Cyropaedia) Ksenofonta (Lipsiae, 1774). Największe wojny toczone za czasów rzymskiej republiki oraz cesarstwa reprezentować będzie pisarstwo historyczne Tacyta (Opera quae extant – Lugduni Batavorum, 1598), Dzieje oraz Roczniki Tytusa Liwiusza (Latinae historiae principis decades tres – Basileae, 1549) czy choćby Polibiusza (Geschichte des Polyb – Wien, 1759). Wielka wojna żydowsko-rzymska skutkująca zniszczeniem Świątyni Jerozolimskiej przedstawiona zostanie na przykładzie twórczości Józefa Flawiusza (De bello iudaico libri VII – Basileae, 1534), zaś dzieje wielowiekowego upadku imperium rzymskiego, obfitujące w liczne wojny i konflikty zobrazują Historiae novae libri VI Zosimosa (Basileae, 1576). Ponad tysiącletnia historia naszego narodu obfitowała w wiele wojen i krwawych bitew. Polska, od zawsze położona między dwiema zagrażającymi jej potęgami – Rosją oraz Niemcami – musiała zaciekle walczyć o swój byt narodowy. Średniowieczne dziejopisarstwo polskie, upamiętniające bitwy tak ważne w naszej historii jak bitwa pod Budziszynem (1015) czy druzgocące zwycięstwo nad Zakonem Krzyżackim odniesione przez wojska Władysława II Jagiełły oraz litewskiego księcia Witolda na polach Grunwaldu (1410) reprezentować będą dzieła mistrza Wincentego Kadłubka (Historia Polonica – Dobromili, 1612), Jana Długosza (Historia Polonica – Dobromili, 1615), a także wczesnorenesansowa twórczość historiograficzna Macieja z Miechowa (Chronica Polonorum – Craccouie, 1521). Średniowieczne konflikty zbrojne, które często przybierały postać wojen religijnych (krucjaty, działalność misyjna Zakonu Krzyżackiego), ujęte w perspektywie historii powszechnej, zobrazowane zostaną na podstawie dzieł Wilhelma z Tyru (Belli sacri historia libri XXIII – Basileae, 1549), Mariana Szkota (Chronica – Basileae, 1559) czy sześciotomowej historii Zakonu Krzyżackiego (Histoire de l’Ordre Teutonique – Paris et Rheims, 1784). W nowożytnych dziejach Rzeczypospolitej Obojga Narodów najbardziej dramatycznym okresem było XVII stulecie, w trakcie którego państwo polskie toczyło krwawe i wyniszczające wojny z Rosją, Szwedami, Turkami oraz Kozakami. W tym niezmiernie trudnym czasie polska potęga militarna osiągnęła jednocześnie swoje apogeum, co sprawiło, że kraj nasz, broniąc integralności religijno-kulturowej zachodniej Europy przed turecką inwazją podczas słynnej odsieczy wiedeńskiej pod wodzą króla Jana III Sobieskiego, powszechnie postrzegany był jako „przedmurze chrześcijaństwa” (antemurale christianitatis). Dzieła tego okresu, dokumentujące przewagi oręża polskiego reprezentować będzie twórczość Samuela Twardowskiego ze Skrzypny (Woyna domowa z Kozaki y Tatary, Moskwą, potym Szwedami i z Węgry – Calissii, 1681), Joachima Pastoriusa (Bellum Scythio-Cossacum – Dantisci, 1652), a także pochwalne wobec polskiej siły militarnej prace francuskich historyków Pierre’a Chevaliera (Histoire de la guerre Cossaque contre la Pologne (Paris, 1663) oraz Françoisa La Croixa (Guerres des Turcs avec la Pologne, la Moscovie et la Hongrie – La Haye, 1689). Dodatkowo, tematyczną część wystawy poświęconą dziejom wielkich wojen wieńczyć będzie bogato ilustrowane przedstawienie najważniejszych bitew w historii ludzkości.
Głębokie kryzysy społeczno-kulturowe czy ekonomiczne, na które każdorazowo odpowiedzią były wojny, często wyłaniały wielkich ludzi: wodzów, przywódców, hetmanów, królów, cesarzy czy generałów. Ich pełna zaangażowania działalność organizacyjno-militarna przyczyniała się do zrewolucjonizowania technik wojennych, decydując o przebiegu wielu kluczowych bitew, a niejednokrotnie dalekosiężnych kampanii odmieniających losy całego świata bądź przynajmniej jego części. Właściwie wszystkie znaczące konflikty zbrojne – zarówno światowe, jak i polskie – miały swoich wielkich przywódców, będących głównymi autorami przełomowych sukcesów militarnych, w związku z czym na wystawie ich sylwetkom poświęcono osobne miejsce. Postać Aleksandra Wielkiego przybliżona zostanie przez pryzmat dzieła Quintusa Curtiusa Rufusa (De rebus Alexandri regis Macedonum – Argentorati, 1670), z kolei Juliusz Cezar przemówi osobiście na kartach swych pamiętników relacjonujących sukcesy w prowadzonych przezeń wojnach z Gallami (De bello gallico libri VII – Francofurti, 1584); spośród wielkich światowych przywódców wojennych zaprezentowane zostaną również postaci Joanny d’Arc oraz Napoleona Bonaparte. Z kolei poczet największych wodzów w dziejach Polski reprezentować będą przywódcy tej miary, co Władysław II Jagiełło, Tadeusz Kościuszko czy Jan III Sobieski, którego sylwetka doskonale nakreślona została przez Françoisa Paulina Daleraca na podstawie „dzienników intymnych” spisywanych przez polskiego króla w trakcie licznych zwycięskich kampanii wojennych (Les Anecdotes de Pologne ou Memoires secrets du regne de Jean Sobieski III. du nom – Amsterdam, 1699).
Kolejny z istotnych obszarów tematycznych konstytuujących podstawy „sztuki wojny”, rozumianej jako ogół uporządkowanej i naukowo uzasadnionej wiedzy o wojnie, który wyeksponowany zostanie na wystawie, dotyczy szeroko pojmowanej teorii sztuki wojennej. Wśród zaprezentowanych eksponatów znajdą się więc dzieła najwybitniejszych teoretyków ars belli, począwszy od jej narodzin w świecie starożytnym aż po twórczość Carla von Clausewitza, która stanowiła iście rewolucyjny przełom w teoretycznych rozważaniach nad wojną. Rzymską sztukę wojenną reprezentować więc będą teoretycy tej miary, co Sextus Iulius Frontinus (De strategmatis – Coloniae Agrippinam, 1532), Publius Flavius Vegetius (De re militari opera – Lugundi Batavorum, 1644) czy Claudius Aelianus (Opera, quae extant – Tiguri, 1556), z kolei nowożytne osiągnięcia z zakresu teorii wojny sensu largo zostaną zilustrowane dziełami Andrzeja Frycza Modrzewskiego (O poprawie Rzeczypospolitey księgi czwore – Wilno, 1770), Thomasa Hobbesa (Elementa philosophica de cive – Amsterodami, 1647), Hugo Grotiusa (De iure belli ac pacis libri tres – Amstelaedami, 1663), a także wspomnianego już pruskiego generała i wybitnego teoretyka wojny – Clausewitza (Vom Kriege – Leipzig, 1917). Kolekcję dzieł najwybitniejszych teoretyków sztuki wojennej uzupełnia wybór nowożytnych publikacji specjalistycznych oraz akademickich, wśród których warto wymienić słownik jezuity Carla von Aquino (Lexici militaris – Romae, 1724) oraz rozprawę Paula Ciesiusa (Meditatio academica de studio militari – Rostochii et Lipsiae, 1716). Co więcej, na wystawie wyeksponowane zostaną również podręczniki sztuki wojennej wykorzystujące nowożytne osiągnięcia wiedzy matematycznej w celu optymalizacji działań wojskowych; znajdą się wśród nich m.in. dzieła Johanna Bernoulliego (Anfangsgründe der Mathematik zum Gebrauch der mathematischen Schule des Artillerierkorps – Wien, 1780), Leopolda von Unterbergera (Anfangsgründe der Mathematik zum Gebrauche der mathematischen Schule des kaiserl. königl. Artilleriekorps – Wien, 1776) czy Johanna Ludwiga Hogrewe (Teoretyczna i praktyczna nauka żołnierskich rozmiarow czyli miernictwo woienne – Warszawa, 1790).
Czwarty blok tematyczny wystawy Ars belli poświęcony zostanie działowi wiedzy szczególnie istotnemu dla wszelkiego planowania działań i operacji wojennych – taktyce oraz strategii wojskowej. Pośród zaprezentowanych eksponatów znajdą się dzieła najbardziej zasłużonych teoretyków strategii wojskowej na przestrzeni dziejów: cesarza bizantyńskiego Leona VI Filozofa (Strategie und Taktik – Wien, 1777), Georga Venturiniego (Lehrbuch der Strategie oder eigentlichen Feldherrnwissenschaft – Schleswig, 1800) czy też Franza Millera (Reine Taktik der Infanterie, Cavallerie und Artillerie – Stuttgart, 1731), które uzupełniać będą liczne podręczniki wojskowe przeznaczone dla kadr oficerskich (jak np. Johanna Gottlieba Thielke Unterricht für der Offiziers die sich de Feldingenieurs bilden oder doch den Feldzügen mit Nutzen beywohnen wollen – Wien 1785) oraz szkice planów bitewnych (m.in. Hieronymusa Orteliusa Chronologia oder Historischebeschreibung aller Kriegsemporen und Belägerungen der Stadt – Nürnberg, 1602).
Ostatnim korpusem zagadnień szczególnie ważnych z punktu widzenia nauki o sztuce wojennej, który odnajdzie swą szeroką reprezentację na wystawie, stanowić będzie historia uzbrojenia oraz fortyfikacji, obejmująca dzieje przeobrażeń zarówno ofensywnych, jak i defensywnych środków prowadzenia wojen. W tej pierwszej dziedzinie na szczególne wyróżnienie zasługują dzieła Justusa Lipsiusa (Poliorecticon sive de machinis, tormentis, telis libri quinque ad historiarum lucem – Antverpiae, 1605), Jeana d’Obreuil (Der Artillerist in Verlegenheit, oder Abhandlung von den mechanischen Handgriffen und Vortheilen bey der Artillerie – Dresden, 1787) czy Bernarda Foresta de Bélidora (Franzözisches Bombardier oder neue Art die Bomben – Nürnberg, 1756), z kolei do najważniejszych opracowań z zakresu sztuki fortyfikacji zaliczyć należy dzieła Sebastiana Le Prestre Vaubana (Deutsch- redender vauban – Mayntz, 1702), Christiana Riegera (Universae architecturae militaris elementa – Vindobonae, 1758), a także Andreasa Böhma (Gründliche Anleitung zur Kriegsbaukunst – Frankfurt, 1776).
Niepodobna w tym miejscu, rzecz jasna, wymienić wszystkich ważnych dzieł znajdujących na wystawie, a dodać należy, że każdy z obecnych na niej eksponatów pochodzi ze zbiorów biblioteki. Wystawa, której autorami są Aleksandra Golik-Prus oraz Artur Lewandowski, czynna będzie w galerii Książnicy Cieszyńskiej od 2 lipca do 2 października 2021 r., od wtorku do piątku w godz. 8:00-18:00 oraz w soboty w godz. 9:00-15:00.
