W zespole archiwaliów Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego zachowało się ponad 500 dokumentów pochodzących z okresu od XVII do XIX wieku związanych z organizacją i funkcjonowaniem cechów rzemieślniczych, w przeważającej części cieszyńskich. Największą grupę obiektów stanowią w niej tzw. dyplomy wyzwolenia członków. Ponadto znajduje się tu korespondencja poszczególnych cechów z książętami cieszyńskimi oraz władzami miasta, czy odpisy przywilejów cechowych.
Rzemieślnicy, w zależności od rodzaju wykonywanej czynności należeli do określonych cechów, na czele których stał cechmistrz. Po zakończeniu kadencji wchodził on w skład starszyzny cechowej, czyli rady cechu. Urzędnicy ci mieli do pomocy nowo przyjętych do cechu tzw. młodszych mistrzów. Towarzysz rzemiosła, czyli wyzwolony czeladnik po latach stażu i często obowiązkowej wędrówce mógł być, po spełnieniu określonych wymogów, dopuszczony do egzaminu mistrzowskiego. Taki kandydat na mistrza składał przed komisją cechową majstersztyk. Jeśli ocena wypadała pozytywnie miał on obowiązek przyjęcia prawa miejskiego i wniesienia stosownej opłaty do magistratu, zapisania się do cechu i wydania kosztownej uczty. Ostatecznym wyrazem wyzwolenia na mistrza było otrzymanie dyplomu, bądź tzw. listu wyzwolenia i wyuczenia rzemiosła. Jako dokument urzędowy był on opatrzony pieczęcią opłatkową i podpisami starszych określonego cechu. Rękopiśmienne dokumenty cechowe, przechowywane w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej, pod względem graficznym można podzielić na dwie grupy. Pierwszą stanowią dokumenty w całości spisane odręcznie, pięknym, kaligraficznym pismem, często z wyszukanymi inicjałami oraz drugą, której podstawę tworzy gotowy do wypełnienia druk. Do detali graficznych należy stempel, zwykle umieszczany w górnej, środkowej części dokumentu. Wyjątkowo bogatą szatę graficzną posiadają np.: dyplom cechu myśliwskiego wydany w Jamnitz (Jemnice na Morawach) czy dyplom cechu szewskiego wydany w Cieszynie. Elementy ornamentu były ściśle związane z wytwórczością określonego cechu. I tak realistycznie oddane postaci zwierząt łownych, psów myśliwskich oraz broni myśliwskiej na tle roślinnego ornamentu stały się ramką okalającą dyplom Leopolda Fedry, który zdobywał wiedzę z zakresu polowania. Zdobnictwo natomiast dyplomu Franciszka Kastala, ucznia mistrza szewskiego obfitowało w wyobrażenia wszelkiego rodzaju narzędzi rzemieślniczych oraz elementów antycznych, powiązanych z przedstawionymi po bokach: Ateną, patronką rzemiosł i Hermesem, patronem handlu.
Schemat konstrukcyjny samej treści dyplomów i listów przedstawiał się w skrócie niezwykle prosto i wyglądał następująco: Dyplom wyzwolenia […], ucznia mistrza […] przez starszych cechu […] w np. Cieszynie z roku […].
Na podstawie przechowywanych w Książnicy Cieszyńskiej dokumentów wyzwolenia na mistrza cechowego widać, że nie stanowiły one jedynie prostego świadectwa, ale stawały się swoistą formą uhonorowania i prestiżu, stąd ich ozdobna i niekiedy kunsztowna forma.
Oprac. Aleksandra Golik-Prus
