– ze zbiorów Książnicy Cieszyńskiej
Cytat w tytule pochodzi z dzieła Wespazjana Kochowskiego Dzieło boskie albo Piesni Wiednia wybawionego y inszych transakcyey woyny tureckiey w roku 1683 szczęśliwie rospoczętey, wydanego w Krakowie w 1684 r. Autor, obdarzony przez króla tytułem uprzywilejowanego historyka, brał udział w wyprawie Sobieskiego pod Wiedeń i opisał ją w swoich dwóch pracach. Dzieło boskie albo pieśni Wiednia wybawionego… to wierszowany diariusz wyprawy wiedeńskiej, szczegółowo opisujący przebieg całej wyprawy i samej bitwy, utrzymany w tonie panegirycznym, sławiący męstwo polskiego oręża i – rzecz jasna – króla.
Dzieło to jednak od opisywanych wydarzeń dzieli już pewien, choć niewielki, dystans czasowy. Zostało bowiem wydane dopiero po powrocie z wojny. Do czasów współczesnych zachowała się jednak, również w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej, spora grupa wydawnictw powstałych niemal na polu bitwy, pisanych przez ówczesnych korespondentów wojennych i ogłaszanych drukiem „na gorąco”, niemal natychmiast po opisywanych wydarzeniach. To gazety ulotne, drukowane już od XVI wieku, w różnych językach i w różnych krajach Europy. Co najmniej 133 takie gazety odnosiły się do odsieczy wiedeńskiej. W zbiorach Książnicy w Bibliotece L. J. Szersznika zachował się tak zwany klocek, czyli zbiór współoprawnych w jednym woluminie gazet ulotnych, zawierający 29 druków na temat wojny z Turkami w Europie środkowo-wschodniej, w tym 10 dotyczących bezpośrednio oblężenia i wyzwolenia Wiednia w 1683 roku. Wszystkie gazety opublikowane zostały w języku niemieckim, znaczna ich część wyszła drukiem we Wrocławiu u Gottfrieda Jonischa, część nie zawiera informacji o miejscu wydania i wydawcy. Cały zbiór można uznać za unikatowy, gdyż tego rodzaju druków, zgodnie z ich ulotną i użytkową naturą, zachowało się w zbiorach bibliotecznych stosunkowo niewiele. Opracowana przez Konrada Zawadzkiego bibliografia gazet ulotnych polskich i Polski dotyczących większość tych druków rejestruje w niewielkiej liczbie egzemplarzy, a niektóre zawarte w cieszyńskim zbiorze nie znalazły się w bibliografii w ogóle! Czwartą pracę we wspomnianym klocku stanowi przetłumaczony na język niemiecki list Jana III Sobieskiego do królowej Marii Kazimiery, pisany „W namiotach wezyrskich 13 IX w nocy”, w którym król, dbały o sławę, bardziej zresztą oręża polskiego niż własną, pisze „List ten najlepsza gazeta, z którego na cały świat kazać zrobić gazetę, napisawszy, que c’est la lettre du Roi à la Reine.” Myśl ta została zrealizowana i list rzeczywiście przetłumaczono na kilka języków i wydano drukiem w wielu krajach europejskich.
Trwalszym niż gazety ulotne, choć z pewnością o mniejszym zasięgu, dokumentem opisującym aktualne wydarzenia było wielotomowe, ilustrowane licznymi miedziorytami dzieło, rodzaj kroniki bieżących wydarzeń, którego wydawanie pod tytułem Theatrum Europaeum rozpoczął w 1635 r. we Frankfurcie wybitny grafik niemiecki Mateusz Merian. Znaczna część dwunastego tomu Theatrum, ogłoszonego w 1691 r., a dotyczącego lat 1679-1687, poświęcona jest odsieczy wiedeńskiej.
Prócz wymienionych sprawozdań z pola walki i poematu Kochowskiego, w bibliotece Szersznika zachowało się także słynne dzieło kronikarza i historiografa cesarskiego Johanna Petra von Vaelckeren, w wersji łacińskojęzycznej pod tytułem Vienna à Turcis obsessa, a Christianis eliberata, sive Diarium obsidionis Viennensis, indè à sexta Maij ad decimam quintam usque Septembris deductum…, wydane w Wiedniu jeszcze w 1683 roku. Egzemplarz tej książki przechowywany w Książnicy posiada oprawę z różowego atłasu, nieco podniszczoną, jednak sam druk zachował się w bardzo dobrym stanie.
Wspaniałe zwycięstwo wiedeńskie, a zwłaszcza legendarna szarża polskiej husarii, która ostatecznie przyczyniła się do złamania potęgi tureckiej, wywołały w Europie spore zainteresowanie Sobieskim i Polską , utrzymujące się jeszcze w wiele lat po śmierci króla. W 1699 r. wyszło w Amsterdamie dwutomowe dzieło Franciszka Paulina Daleraca, dworzanina Sobieskiego, pod tytułem Les anecdotes de Pologne ou Memoires secrets du regne de Jean Sobieski III. du nom. Autor, który karierę na polskim dworze królewskim zaczynał jako poufny sekretarz królowej, towarzyszył Sobieskiemu w wyprawie pod Wiedeń i służył mu po bitwie jako posłaniec. To on doręczał słynne listy Jana III do jego ukochanej Marysieńki. Podczas któregoś z kolei poselstwa wpadł w ręce Turków i z niewoli tureckiej wykupiony został dopiero po roku, dzięki staraniom króla i hetmana Sieniawskiego. W Książnicy przechowywane są dwa kompletne egzemplarze książki Daleraca, jeden w księgozbiorze Józefa Ignacego Kraszewskiego, drugi w bibliotece Czytelni Ludowej. Ten ostatni należał do hrabiny Konstancji z Lubomirskich Rzewuskiej (1760-1840), o czym świadczy ekslibris wklejony na odwrocie okładki drugiego tomu.
Również w bibliotece Kraszewskiego znalazło się dzieło francuskiego historyka, w latach 1670-1680 sekretarza ambasady francuskiej przy dworze sułtana w Konstantynopolu, Jeana de la Croix Guerres des Turcs avec la Pologne, la Moscovie et Hongrie (o wojnach tureckich z Polską, Moskwą i Węgrami) z roku 1689, zadedykowane królowi Ludwikowi XIV, opisujące wojny tureckie, w tym odsiecz wiedeńską, widziane oczyma człowieka, może nie zaangażowanego po stronie Turków, jednak obserwującego wydarzenia ze strony przeciwnej niż większość europejskich sprawozdawców wojennych.
Prezentację literatury dotyczącej odsieczy wiedeńskiej zaczęliśmy od dzieła, wprawdzie panegirycznego, ale równocześnie w miarę rzetelnie opisującego przebieg wiedeńskiej „potrzeby”, zakończmy więc również dziełem panegirycznym, sławiącym osobę i dzieła króla Jana III Sobieskiego, napisanym przez Jakuba Kazimierza Rubinkowskiego (1668-1749), burgrabię i poczmistrza toruńskiego, jednego z pierwszych rajców katolickich w tym mieście, twórcę toruńskiego ośrodka gazet pisanych ręcznie i rozsyłanych pocztą. O dziele tym, zatytułowanym Janina zwycięzkich tryumfów dziełami y heroicznym męstwem Jana III krola polskiego na marsowym polu nayjasniejszy po przełamaney Otomańskiey y Tatarskiey sile… Franciszek Maksymilian Sobieszczański napisał w Encyklopedii Orgelbranda (tom 22, Warszawa 1866), że „Wartość tego dzieła stanowią tylko listy niektóre i napisy, zresztą panegiryk szumny a rzeczy mało. Autor chciał opisać dzieje Jana III Sobieskiego, lecz więcej go zajmowały komety i przepowiednie niżeli historyja”.
Nawet tak niewielka prezentacja produkcji wydawniczej epoki Sobieskiego (i nieco późniejszej) ukazuje nie tylko skalę znaczenia polskiego czynu orężnego z roku 1683, jaką miał dla całej Europy, lecz także próbkę popularnego piśmiennictwa tamtego czasu, w którym możemy doszukać się źródeł współczesnego dziennikarstwa, także pracy korespondentów wojennych. Jak widać, aktualność i szybkość przekazu informacji nie jest bynajmniej ani wynalazkiem ani potrzebą wyłącznie naszych, cyfrowo-internetowych czasów.
Anna Rusnok
